Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 26 қазандағы № 1115 Қаулысы
Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекiту туралы

«Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қазақстан Республикасын үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту жөнiндегi 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 14 сәуiрдегi № 302 қаулысын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасы Бәсекелестiктi қорғау агенттiгi (Монополияға қарсы агенттiк) мүдделi орталық атқарушы органдармен, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдерiмен бiрлесiп, Бағдарламада көзделген iс-шаралардың тиiсiнше және уақтылы орындалуын қамтамасыз етсiн.
3. Жауапты орталық және жергiлiктi атқарушы органдар «Салалық бағдарламаларды әзiрлеу және мониторингiлеу ережесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 18 наурыздағы № 218 қаулысымен бекiтiлген Салалық бағдарламаларды әзiрлеу және мониторингiлеу ережесiне сәйкес Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы ақпарат берсiн.
4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң бiрiншi орынбасары Ө.Е. Шөкеевке жүктелсiн.
5. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрi К. Мәсiмов

Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
2010 жылғы 26 қазандағы
№ 1115 қаулысымен
бекiтiлген

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БӘСЕКЕЛЕСТIКТI ДАМЫТУ
ЖӨНIНДЕГI 2010 - 2014 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН
БАҒДАРЛАМА

Астана қаласы, 2010 жыл

МАЗМҰНЫ

1. Бағдарламаның паспорты
2. Кiрiспе
3. Ағымдағы жағдайды талдау (экономиканың негiзгi салаларының қазiргi жай-күйi)
3.1. Қолданыстағы нормативтiк құқықтық базаның сипаттамасын, экономиканың негiзгi салаларын дамытуды қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шараларды iске асырудың қолданыстағы практикасы мен нәтижелерiнiң қоса алғанда, экономиканың негiзгi салаларын дамытуды мемлекеттiк реттеудiң қолданыстағы саясатын талдау
3.2. Бiрнеше жылдар серпiнiндегi негiзгi көрсеткiштер
3.3. Экономиканың негiзгi салаларында бәсекелестiктi дамытудың проблемалары
3.4. Қазақстан Республикасында бейiмделуi мүмкiн орын алып отырған проблемаларды шешу жөнiндегi шетелдiк оң тәжiрибенi шолу (салалардың жұмыс iстеуiн зерделеу тәжiрибесi)
4. Бағдарламаны iске асырудың мақсаттары, мiндеттерi, нысаналы индикаторлары мен нәтижелер көрсеткiштерi
4.1. Бағдарламаның мақсаты
4.2. Нысаналы индикаторлары
4.3. Бағдарламаның мiндеттерi және нәтижелер көрсеткiштерi
4.4. Әрбiр мiндет бойынша жоспарлы мәнге қол жеткiзу көзделетiн нақты кезеңдi (орта мерзiмдi немесе ұзақ мерзiмдi) көрсете отырып, Бағдарлама мiндеттерiнiң шешiлу дәрежесiн сипаттайтын сандық және сапалық өлшенетiн мәндер ретiнде белгiленетiн нәтижелер көрсеткiштерi
4.5. Жауапты мемлекеттiк және өзге де органдар (мақсаттарға, нысаналы индикаторларға, мiндеттерге, нәтижелер көрсеткiштерiне қол жеткiзуге жауапты мемлекеттiк және өзге де органдар)
5. Бағдарламаны iске асыру кезеңдерi
5.1. Орын алып отырған проблемаларды шешу жөнiндегi жұмыстардың негiзгi бағыттары (экономиканың негiзгi салаларының орнықты даму жолдары және тетiктерi, қойылған мақсаттар мен мiндеттерге қол жеткiзу құралдары мен тетiктерiнiң тiзбесi)
5.2. Бизнес өкiлдерiмен керi байланыс жүйесi
6. Қажеттi ресурстар мен қаржыландыру көздерi
7. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары

1. Бағдарламаның паспорты

2. Кiрiспе

Бәсекелестiк саласындағы саясат елдi әлеуметтiк-экономикалық дамыту мақсатына қол жеткiзудiң негiзгi құралы және кәсiпорындардың бәсекеге қабiлеттiлiгi мен азаматтардың тұрмыс деңгейiн айқындайтын түйiндi фактор болып табылады.
Бәсекелестiк саясат нарық субъектiлерiнiң жарысқа түсуi үшiн жағдайларды қамтамасыз ету, экономиканың тиiмдiлiгiн және бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру, кәсiпорындарды жаңғырту және азаматтардың тауарлар мен қызметтерге қажеттiлiгiнiң экономикалық тиiмдi тәсiлдерiн қамтамасыз ету үшiн жағдай жасау мақсатында мемлекет жүзеге асыратын дәйектi шаралар кешенiн бiлдiредi.
Қазақстан Республикасының бәсекелестiк саласындағы саясаты мемлекеттiк басқару жүйесi экономикалық және әлеуметтiк нормалардың сапасын талап ететiндiктен және заңдарды, оның iшiнде бәсекелестiктi қорғайтын заңдарды қолдануды негiздейтiндiктен, мемлекеттiк реттеу жүйесiн реформалауда басты рөльдердiң бiрiне ие.
Қазақстан Республикасының Конституциясында әркiмнiң кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне, өз мүлкiн кез келген заңды кәсiпкерлiк қызмет үшiн еркiн пайдалануға құқығы бар екендiгi көзделген. Монополистiк қызмет заңмен реттеледi және шектеледi. Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады.
Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясына экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытудың, нығайтудың ұзақ мерзiмдi бағдарларының негiзi қаланды, онда экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың нарықтық тетiктерi ретiнде бәсекелес нарықтарды және монополияға қарсы реттеудiң сенiмдi құралдарын құру айқындалды.
Бәсекелестiк саясаттың мақсаттарына қол жеткiзу мынадай мiндеттердi шешудi болжайды:
негiзделмеген iшкi және сыртқы сауда кедергiлерiн қысқарту, артық реттеулердi болдырмау, көлiктiк, ақпараттық, қаржылық, энергетикалық инфрақұрылымдарды дамыту және нарыққа қатысушылар үшiн оған қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету есебiнен жалпы бәсекелестiк ортаны жақсарту;
монополияға қарсы реттеудi жетiлдiру арқылы мемлекеттiк органдар мен нарық субъектiлерiнiң бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерiнен бәсекелестiктi тиiмдi қорғауды арттыру;
негiзделмеген iшкi және сыртқы сауда кедергiлерiн жою, салықтық және салықтық емес ынталандыру және қолдау құралдарын пайдалану жолымен жекелеген салаларда бәсекелестiктi дамыту шараларын iске асыру.
Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамытудың 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) заңнамалық базаны жетiлдiруге, экономиканың кәсiпкерлiк және инвестициялық тартымдылықтары үшiн жағдайлар жасауға бағытталған.
Бағдарлама бәсекелестiк саясатты iске асыру үшiн негiз болып табылады, 2014 жылға дейiнгi кезеңде оның басымдықтары мен негiзгi бағыттарын айқындайды, монополияға қарсы реттеу шараларын, өзге де қорғау шараларын, сондай-ақ кәсiпкерлiк қызмет мүмкiндiктерiн кеңейтетiн және ынталандыратын бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi шараларды енгiзедi.
Бағдарламада көзделген iс-шараларды iске асыру:
мемлекеттiң экономикаға қатысуын қысқартуға;
жергiлiктi атқарушы және өкiлдi органдар қызметiнiң ашықтығын арттыруға;
әкiмшiлiк кедергiлердi қысқартуға және кәсiпкерлiк қызметтi дамыту үшiн қажеттi инфрақұрылымдарды құруға жәрдемдесетiн болады.
Тұтастай алғанда Бағдарламаны қабылдау және ведомствоаралық өзара iс-қимыл негiзiнде оны iске асыру орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi бiрлескен iс-әрекеттерiнiң маңызды оң үлгiсi болуы тиiс.

3. Ағымдағы жағдайды талдау

3.1. Қолданыстағы нормативтiк-құқықтық базаның сипаттамасын, экономиканың негiзгi салаларын дамытуды қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шараларды iске асырудың қолданыстағы практикалары мен нәтижелерiн қоса алғанда, экономиканың негiзгi салаларын дамытуды мемлекеттiк реттеудiң қолданыстағы саясатын талдау
1990 жылдары Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту үшiн көптеген шаралар жасалды:
бәсекелестiк заңнамасы қабылданды;
монополиялық және бәсекелестiк нарықтарды бөлу жүзеге асырылды;
жекешелендiру жүргiзiлдi;
әкiмшiлiк қысым төмендетiлдi.
Макроэкономикалық саясаттың негiзгi мiндеттерi бизнес жүргiзу, компаниялар мен нарықтарды дамыту, қоғамның қажеттiлiгiн неғұрлым толық қанағаттандыру үшiн қолайлы нарықтың ортаны қалыптастыру болып табылады. Сондықтан, мемлекет iске асыратын экономикалық саясат бәсекелестiк қағидаттарға негiзделуi тиiс. Бәсекелестiктi дамыту - оны шешу үшiн барлық мемлекеттiк билiк органдары жауапты болатын кешендi мiндет.
Ұзақ уақыт бойы саясаттың негiзгi құралы ретiнде қорғау тетiктерi пайдаланылды. Бiрiншi кезекте, оған монополияға қарсы заңнаманы қолдану жатады. Қиындық монополияға қарсы реттеудiң мейлiнше аз құралдармен шектелуiнде және ең алдымен бәсекелестiктi дамытуға емес, құқық бұзушылықты жоюға бағытталғандығында болып отыр.
Бәсекелестiктi дамытудың мiндетi экономикалық реттеудiң барлық құралдарының пайдаланылуын жетiлдiрудi талап етедi.
Бәсекелестiк саясаттың рөлi нарықтық билiктi терiс пайдаланатын нарық субъектiлерiне монополияға қарсы заңнаманы қолдануға әкеп соқпайды. Бәсекелестiк мемлекеттiк экономикалық саясат шаралары нәтижесiнде нашарлауы, ал жекелеген нарық субъектiлерiнiң нарықтық билiгi мемлекеттiң нарық қатынастарына араласуының әр түрлi әдiстерiмен күшеюi мүмкiн. Сондықтан бәсекелестiк саясат монополияға қарсы органдардың тұтастай алғанда мемлекеттiң экономикалық саясатын немесе тым болмаса, нарықтың бәсекелестiк құрылымына, кәсiпорынның iскерлiк практикасына, кәсiпкерлiк қызметiне тiкелей әсер ететiн оның бағыттарын әзiрлеуге кеңiнен қатысуын айқындайды.
«Монополияға қарсы саясаттың тиiмдiлiгi» (90-нан 92-орынға дейiн), «жергiлiктi бәсекелестiктiң қарқындылығы» (97-ден 101-ге дейiн) қосалқы индекстерi бойынша 2008 - 2009 жылдар және 2009 - 2010 жылдар кезеңiнде Дүниежүзiлiк экономикалық форумның Ғаламдық бәсекеге қабiлеттiлiк рейтингiнде Қазақстан жағдайының нашарлағаны бәсекелестiктiң жеткiлiктi дамымауы туралы айғақ болады.
Экономиканың негiзгi саларында бәсекелестiктi дамытудың ағымдағы жағдайын талдау экономиканың бiрқатар салалары (мысалы, темiр жол саласы, коммуникация, байланыс, авиатасымалы) артық шоғырландырылғанын көрсетедi, бұл ел экономикасында монополия тарапынан қауiптiң (аталған нарықтардағы жұмыс iстеп жатқан компаниялардың мiнез-құлықтары қазiргi уақытта бәсекелес (жарыспалы) болған күннiң өзiнде) сақталғандығын бiлдiредi.
Бұдан басқа, жекелеген тауар нарықтарын монополияландыру заңдар қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
2009 жылғы 18 қыркүйекте қабылданған «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесi туралы» Қазақстан Республикасының Кодексiмен осы Кодекс қабылданғанға дейiн бәсекелес болған дәрiлiк заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың сәйкестiгiн растау нарығы монополияландырылды. «Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және онымен жасалатын мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 шiлдедегi Заңымен Заң қабылданғанға дейiн бәсекелес болған ғимараттарды, құрылыстарды және (немесе) олардың құрамдастарын техникалық тексеру нарығы монополияландырылды. Заңдарды әзiрлеушi мемлекеттiк органдар салалық заңдарда бәсекелестiктi шектейтiн ұқсас нормаларды көздеудi жалғастыруда.
Тауар нарықтарындағы бәсекелес ортаның жай-күйiн (бәсекелестiктi дамыту дәрежесiн) бағалау, тауар нарықтарын дамыту, бәсекеге қабiлеттiлiктi арттырудың маркетингтiк стратегиясын, әлеуеттi бәсекелестер үшiн нарыққа «кiру»/«шығу» тосқауылдарының болуын немесе болмауын және оларды еңсеру шараларын айқындау мақсатында оларға жүргiзiлген талдаулар бәсекелестiкке келеңсiз әсер ететiн бiрқатар нормативтiк құқықтық актiлердi анықтады.
Талдау нәтижесiнде заңнамалық реттеудi жетiлдiрудi қажет ететiн экономиканың (электр энергетикасы, темiр жол көлiгi, телекоммуникация) салалары анықталды.
Бәсекелестiк саясаттың осы немесе өзге аспектiлерiн қалыптастыру саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi талдау бiрнеше жалпы кемшiлiктердi: мемлекеттiк саясат бiрлiгiнiң, жан-жақтылығының, бiрiздiлiгiнiң болмауын; оның декларативтiк сипатын; олардың iске асырылуын қамтамасыз ететiн нақты мiндеттер мен тетiктердiң болмауын анықтауға мүмкiндiк бередi.
Сонымен қатар, шығарылатын нормативтiк құқықтық актiлер кәсiпкерлерге бизнесте жаңа мүмкiндiктер аша отырып, бәсекелестiктi дамыту, экономикалық ресурстарды оңтайлы бөлу арқылы елдiң экономикалық көрсеткiштерiн жақсартуға, тауарлардың төмен бағаларын және жоғары сапалы қызметтердi белгiлеуге ықпал етуi тиiс.
Экономиканың негiзгi салаларының нормативтiк құқықтық актiлерiн пысықтаудың маңызы зор, экономикалық қатынастарды реттеу құралы ретiнде бәсекелестiктi дамытпайынша, тауарлар мен қызметтердi тұтынушылардың жалпы экономикалық әл-ауқатын жақсарту мүмкiн емес.
Мемлекеттiң бәсекелестiк саясаты екi негiзгi бағытты қамтуы тиiс.
Бiрiншi - тауар нарықтарында бәсекелестiктi дамытуды жандандыру.
Бәсекелестiк саясаттың қазiргi заманғы жай-күйi экономика салаларын дамыту жөнiндегi бағдарламалық құжаттарда бәсекелестiктi дамыту көзделгенiмен, мемлекеттiк органдардың осы бағыттарда шараларды жеткiлiксiз қабылдайтындығын көрсеттi.
Алайда, салалық мемлекеттiк органдар практикада бәсекелестiктi дамыту жөнiнде нақты шаралар қабылдамайды.
Бәсекелестiктi дамыту мақсатында мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарларын қалыптастырған кезде салада бәсекелестiктi дамытуды сипаттайтын индикаторларды және тиiстi тауар нарықтарында шоғырлану деңгейiн төмендету көрсеткiштерiн көздеу қажет.
Қазiргi уақытта кейбiр нарықтардағы бәсекелестiктi дамыту мәселелерiнiң бiр бөлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2010 жылғы 14 сәуiрдегi № 302 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қазақстан Республикасын үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту жөнiндегi 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары шеңберiнде шешiлетiн болады.
Агенттiк «Мұнай өнiмдерiнiң айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» Заң жобасын әзiрлеуге қатысты, нәтижесiнде мұнай өнiмдерiн бөлшек саудада өткiзу нарығындағы делдалдарды жоюды, сондай-ақ мұнай өнiмдерiнiң бөлшек сауда нарығында бағаны мемлекеттiк реттеудi енгiзудi және МӨЗ инфрақұрылымдарына кемсiтусiз қолжетiмдiлiктi қамтамасыз ететiн нормаларды бекiту бөлiгiнде ұсыныстар бердi. Қазiргi уақытта Агенттiктiң ұсыныстарын ескере отырып пысықталған Заң жобасы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарауында.
«Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне азық-түлiк қауiпсiздiгi мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» Заң жобасын қарау шеңберiнде Агенттiк «Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында уәкiлеттi органның агроөнеркәсiптiк кешен саласында сатып алу бағасын белгiлеу жөнiндегi функцияларын Қазақстан Республикасы Үкiметтiң қарамағына беру туралы Қазақстан Республикасының Парламентi депутаттарының ұсыныстарын қолдады.
Бәсекелестiк саясаттың екiншi бағыты - бұл бәсекелестiк қатынастарды қорғау тетiктерiн одан әрi жетiлдiру (бәсекелестiк туралы заңды жетiлдiру, зардап iлеккен нарық субъектiлерiн қорғау тетiктерiн құру).
2009 жылғы 1 қаңтардан бастап «Бәсекелестiк туралы» (бұдан әрi - Бәсекелестiк туралы заң) және «Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне бәсекелестiк мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» Қазақстан Республикасының Заңдары қолданысқа енгiзiлдi. Бәсекелестiк туралы заңның негiзгi жаңалықтары кәсiпкерлiк белсендiлiктiң өсуiн ынталандыруға, мемлекеттiң кәсiпкерлiк қызметке терiс араласуын шектеуге, монополиста қызметтi шектеу нысандары мен әдiстерiн жетiлдiруге және жосықсыз бәсекелестiкке жол бермеуге бағытталған.
Қабылданған Бәсекелестiк туралы заңның мақсаты бәсекелестiктi қорғау, тауар нарықтарының тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн жағдайлар жасау, экономикалық кеңiстiктiң бiртұтастығын, тауарлардың еркiн қозғалысын және Қазақстан Республикасындағы экономикалық қызметтiң еркiндiгiн қамтамасыз ету болып табылады.
Қабылданған заңдардың мiндеттерi монополистiк қызметтiң алдын алу, жосықсыз бәсекенiң жолын кесу, экономика салаларын монополиясыздандыру, еркiн бәсекелестiктi қамтамасыз ету, тұтынушылардың заңды құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.
Монополияға қарсы реттеу бәсекелестiктi қорғаудың маңызды құралы болып табылады, бәсекелестiктi шектеу қаупiне тiкелей және жедел ықпал етудi қамтамасыз етедi, сондай-ақ олардың туындауының алдын алады.
Бәсекелестiк туралы заң нормаларын қолдану практикасы Заңның жекелеген ережелерi нақтылануға, түзетуге және егжей-тегжейлi қаралуға жататындығын көрсеттi.
Монополистiк қызметке қарсы iс-қимыл мен бәсекелестiктi қорғау процесiнде монополияға қарсы орган экономикалық жағдай қалай өзгерсе, солайша бизнестiң жаңа нысандарының пайда болуына, кәсiпкерлердiң құқықтарын қорғауға жаңа талаптардың қойылуына қарай жаңа проблемаларымен үнемi бетпе-бет келедi.
Iс жүргiзу нормаларымен байланысты проблемалар блогында монополияға қарсы органның iстi тергеу жөнiндегi өкiлеттiктерiнде кемшiлiктер бар екендiгi, сондай-ақ монополияға қарсы ден қою шараларының қолдану бойынша iс жүргiзу рәсiмдерiнiң ұзақтығы (заңнаманың iс материалдарына әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы хаттамадан басқа қылмыстық iс қозғаудан бас тарту туралы қаулыны қоса беру қажеттiгi туралы талап) көрсетiлдi.
Соттардың аталған талаптарын орындау әкiмшiлiк жазалар қолдану мерзiмiн созады, Агенттiк пен құқық қорғау органдары арасында артық хат жазысуға әкеледi. Аталған мәселенi зерделеген кезде Жоғарғы Сот заңға тиiстi өзгерiстер енгiзу қажеттiгiн атап өттi.
Негiзделмеген әкiмшiлiк кедергiлер жаңа қатысушылардың нарықтарға кiруiне ынталандыруды төмендетедi, өндiрiстiк емес шығындарды арттырады және сыбайлас жемқорлық пен «әкiмшiлiк ресурстардың» туындауына жағдайлар жасайды.
Бәсекелестiк орта жаңа әкiмшiлiк кедергiлердi белгiлеуден қорғалмаған.
Көптеген елдерде кәсiпкерлiк қызмет субъектiлерiнiң жаңа әкiмшiлiк талаптарына кiретiн нормативтiк актiлердi алдын ала бағалаудың және қабылдауды жан-жақты негiздеудiң мiндеттi рәсiмдерi әзiрленбеген және қолданылмайды.
Практика нарық субъектiлерi жiберген жеке бұзушылықтар жосықсыз бәсекеден көрiнетiн бұзушылық белгiлерiне жатпайтынын, алайда оларды жасау нәтижесiнде бәсекелестiктi шектеу, тұтынушылардың құқықтарын бұзу байқалатындығын көрсетедi.
Мемлекеттiк сатып алу жүйесiнiң субъектiлерi болып табылмайтын нарық субъектiлерiнiң бiлiктiлiк талаптары мен техникалық ерекшелiктерiнде заңнамаға сәйкес келмейтiн және бәсекелестiктi шектейтiн талаптарды енгiзу сияқты мұндай бұзушылықтар Бәсекелестiк туралы заңда көрсетiлмеген және аталған бұзушылықтар соңғы уақытта едәуiр жиi кездессе де, оған тиiсiнше монополияға қарсы ден қою шаралары қолданылмайды.
Осыған байланысты, жосықсыз бәсеке түрлерiн кеңейту қажеттiлiгi туындап отыр.
«Нарық субъектiсi» деген ұғым нақтылауды талап етедi, себебi Заңның қолданыстағы редакциясы коммерциялық емес ұйымдарды нарық субъектiлерiне жатқызуға және бұл ретте коммерциялық ұйымдарда бәсекелестiктi шектеу фактiлерi болса да, тиiсiнше оларға қатысты монополияға қарсы ден қою шараларын қолдануға мүмкiндiк бермейдi.
Нарық субъектiлерiнiң мемлекеттiк органдар көрсететiн мемлекеттiк көмектi алуына келiсiм беру кезiнде шектi мән ұғымын айқындау қажет.
Артық әкiмшiлендiрудi жою мақсатында тергеу жүргiзу кезiнде монополияға қарсы органның iс жүргiзу iс-әрекетiн құқықтық реттеу тетiгiн жетiлдiру талап етiледi.
Әр түрлi мемлекеттiк органдардан мемлекеттiк монополияны енгiзу туралы көптеген ұсыныстар келiп түсуде. Тек соңғы уақытта не Беларусь Республикасында, не Ресей Федерациясында жоқ монополияны алкоголь өнiмдерiн өндiруге және өткiзуге, алтын өндiруге енгiзу ұсынылды. Бұдан басқа, аталған ұсыныстар бiрыңғай экономикалық кеңiстiкке қатысушы елдердiң заңнамаларымен үйлестiрiлмеген, олар тиiстi салаларда бәсекелестiктi шектеуге бағытталған.
Осыған байланысты, заңнаманы одан әрi дамыту мемлекеттiк монополияның жаңа түрлерiн не «жасырын» монополияны құруды көздемеуi тиiс.
Бүгiнгi күнi мемлекеттiк монополияға жатқызылған қызметтi мемлекеттiк реттеу мен бақылау негiзiн айқындайтын құқықтық база Бәсекелестiк туралы заңда айқындалған, онда алғаш рет «мемлекеттiк монополия» деген ұғымның анықтамасы, сондай-ақ мемлекеттiк монополияны енгiзу мәселелерiне бiрыңғай тұрғыдан келу белгiленген.
Айрықша құқықты iске асыру мемлекеттiк монополия субъектiсiн құру жолымен жүзеге асырылады, ол Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi бойынша құрылған мемлекеттiк кәсiпорын ғана бола алады.
Агенттiк тауарды өндiруге және (немесе) сатуға, сатып алуға немесе оларды пайдалануға мемлекеттiң айрықша құқығын бекiту бөлiгiнде олардың талаптарға сәйкес келуi мәнiне заңнамалық актiлерге талдау жүргiздi.
Аталған талдау нәтижесiнде мемлекеттiк монополия туралы нормалар бар, бiрақ мұндай монополияны енгiзу тәртiбi жоқ Қазақстан Республикасының бiрқатар заңнамалық актiлерi («Өсiмдiктер карантинi туралы» 1999 жылғы 11 ақпандағы, «Селекциялық жетiстiктердi қорғау туралы» 1999 жылғы 13 шiлдедегi, «Патент заңы» 1999 жылғы 16 шiлдедегi, «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердiң атаулары туралы» 1999 жылғы 26 шiлдедегi, «Күзет қызметi туралы» 2000 жылғы 19 қазандағы, «Интегралдық микросхемалар топологияларын құқықтық қорғау туралы» 2001 жылғы 29 маусымдағы, «Ветеринария туралы» 2002 жылғы 10 шiлдедегi, «Өсiмдiктердi қорғау туралы» 2002 жылғы 3 шiлдедегi, «Сауда қызметiн реттеу туралы» 2004 жылғы 12 сәуiрдегi, «Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы» 2004 жылғы 9 шiлдедегi Қазақстан Республикасының заңдары) анықталды.
Кейбiр заңдарда қызмет түрлерi мемлекеттiк монополияға тiкелей жатқызылмаған, бiрақ мемлекеттiк шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құқығы нақты түрде осы немесе өзге қызметтi айрықша жүзеге асыруға бекiтiлген (Қазақстан Республикасының Жер кодексi, Экологиялық кодексi, Орман кодексi, «Авариялық-құтқару қызметi және құтқарушылардың мәртебесi туралы» 1997 жылғы 27 наурыздағы, «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» 1997 жылғы 20 маусымдағы, «Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру туралы» 2003 жылғы 25 сәуiрдегi, «Iшкi су көлiгi туралы» 2004 жылғы 6 шiлдедегi, «Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және онымен жасалатын мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы» 2007 жылғы 26 шiлдедегi, «Сәйкестiктi бағалау саласындағы аккредиттеу туралы» 2008 жылғы 5 шiлдедегi Қазақстан Республикасының заңдары).
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 4 сәуiрдегi № 304 қаулысымен Мемлекеттiк монополия субъектiлерiнiң және осы субъектiлер монополиялық жағдайда болатын салалардың тiзбесi (16 субъект және мемлекеттiк монополия қызметiнiң салалары) бекiтiлдi.
Заңнамалық актiлер нормаларын Бәсекелестiк туралы заңның 32-бабына сәйкес келтiру мақсатында Агенттiк «Кейбiр заңнамалық актiлерге мемлекеттiк монополия мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзiрлеуге бастама жасады.
Агенттiк газ өткiзу нарығында және басқа нарықтарда делдалдарды жоюды қамтамасыз ететiн заңнамалық тыйым салу тетiгi нарықтан делдалдарды жою үшiн, әсiресе «...қаптап кеткен алып-сатарларды бiр жаққа шығару...» атап өтiлген тауарлардың қымбаттау проблемалары жөнiндегi Мемлекет басшысының 2009 жылғы 13 қарашадағы тапсырмасы тұрғысынан аса тиiмдi құрал болып табылады.
Бәсекелестiк ортаның жай-күйi едәуiр дәрежеде табиғи монополиялар субъектiлерi қызметiнiң құнымен, инфрақұрылымның жай-күйiмен және оған кедергiсiз қол жеткiзу мүмкiндiгiнiң болуымен негiзделедi.
Табиғи монополияларды мемлекеттiк реттеу:
бағалық (тарифтiк) реттеу;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне қолжетiмдiлiк жөнiндегi технологиялық мүмкiндiктердi айқындайтын инвестициялық бағдарламалар;
тиiстi секторларда олардың тұтынушылары арасындағы тиiмдi бәсекелестiктi дамыту үшiн табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне қолжетiмдiлiктi реттеу, сондай-ақ тұтастай алғанда экономика үшiн инфрақұрылымдық шектеулердi жою арқылы бәсекелестiк ортаның сапасына тiкелей ықпал етедi.
Бәсекелестiк ортаның сапасы көп жағдайда табиғи монополиялардың құрылымдық реформаларының серпiнiмен негiзделедi, оның барысында:
реттелетiн және реттелмейтiн қызмет түрлерi бойынша құрылымдық қайта құру немесе бөлек есепке алу арқылы бәсекелестiк және табиғи монополияның қызмет түрлерi анықталады;
бәсекелестiк секторлардың нарықтық ережелерi белгiленедi;
мемлекеттiк реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру бағыттары айқындалады.
Өңiрлiк бәсекелестiктi дамыту Қазақстан Республикасындағы бәсекелестiктi дамыту бағдарламасының маңызды құрамдас бөлiгi болып табылады.
Өңiрлiк бәсекелестiктi дамыту мақсаты өңiрлер экономикасының басым салаларында бәсекелестiк деңгейiн арттыруға, оның iшiнде тауар нарықтарында жаңа қатысушылардың пайда болуы үшiн қажеттi жағдайлар жасау арқылы жәрдемдесу.
Бәсекелестiктi дамыту шеңберiнде жергiлiктi атқарушы органдардың қызметi:
мемлекеттiк органдардың әкiмшiлiк кедергiлердi белгiлеулерiн және тауарлардың қозғалысы үшiн шектеулердi болдырмайтын жүйелердi құру;
мемлекеттiк органдардың кәсiпкерлiк қызметтерге қатысуын қысқарту;
өңiрлiк нарықтар, жаңа кәсiпкерлердi тарту мақсатында тауарлар мен қызметтердiң қажеттiлiгi туралы ақпараттарды жинауды, талдауды және жариялауды ұйымдастыру;
мемлекеттiк органдар қызметiнiң ақпараттық ашықтығын арттыру;
басым салалардағы тауар нарықтарының инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi басты мiндеттердi шешуге бағытталуы тиiс.
Өңiрлiк бәсекелестiктiң дамуын бағалау мақсатында Агенттiк өңiрлерде бәсекелестiктi қолдау мен дамыту деңгейiн бағалауға бағытталған бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiн бағалау индикаторларының есептерiн жүргiзедi.
Рейтинг Статистика агенттiгiнiң, Қаржы министрлiгiнiң Кедендiк бақылау комитетiнiң деректерi, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдiктерi ұсынған ақпараттар негiзiнде, сондай-ақ Агенттiктiң өңiраралық инспекциялары мен құрылымдық бөлiмшелерiнiң көрсеткiштерiн пайдалана отырып есептеледi.
Рейтинг әкiмдiктердiң шағын және орта кәсiпкерлiктi және бәсекелестiктi дамытуды қолдауын көрсететiн көрсеткiштердi (үстем немесе монополиялық жағдайға ие кәсiпорындар санының серпiнi, кейбiр өңiрлiк тауар нарықтарының шоғырлану деңгейi, монополияға қарсы заңнаманы бұзу фактiлерi бойынша мемлекеттiк органдардың орындаған нұсқамаларының саны), сондай-ақ өңiр экономикасының жекелеген салаларында бәсекелестiктi дамытуды жанама көрсететiн көрсеткiштердi қамтиды.
Рейтинг әкiмдiктердiң инвестицияларды тарту, шағын және орта бизнес субъектiлерiн қолдау жөнiндегi жұмыстарын, экспорттық әлеуетiн бағалауды және басқаларды көздейдi.
Қазiргi уақытта 2009 жылғы қорытынды бойынша Қазақстан өңiрлерiнiң бәсекелестiктi дамыту деңгейi бойынша рейтингiсi қалыптастырылды, оның нәтижесi бәсекелестiктi дамыту жөнiнде жергiлiктi атқарушы органдар қабылдаған шаралар жеткiлiксiз екендiгiн көрсетедi.
Қазiргi уақытта әзiрленiп жатқан облыстарды, республикалық маңызы бар қалаларды, астананы дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған бағдарламасы өзiне өңiрдегi бәсекелестiк ортаны жақсартуға бағытталған жалпы шараларды, жекелеген нарықтардың ерекшелiктерi мен проблемаларын ескеретiн бәсекелестiктi дамытудың салалық шараларын (салалық индикаторларын), сондай-ақ сауда саласын дамытуға бағытталған шараларды, оның iшiнде өңiрде сауда қызметiн жүзеге асыратын әр түрлi форматтарды енгiзуi тиiс.
Бағдарламада өңiрлiк бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi қорытындыларды, болжамдарды, iс-шараларды көрсететiн өңiрдiң негiзгi тауар нарықтарындағы бәсекелестiк ортаның жай-күйiне талдау (нарық субъектiлерi туралы ақпарат, бәсекелестiк деңгейi, шоғырландыру, нарыққа кiру кедергiлерi, сондай-ақ бәсекелестiктi дамытуға кедергi келтiретiн факторлар) берiлуi тиiс.
Сондай-ақ, мемлекеттiк бәсекелестiк саясатты кеңейту мақсатында мынадай мiндеттердi:
кәсiпкерлiк қызметтi бастау және жүргiзудi жеңiлдетудi;
тауарларды өткiзу үшiн әкiмшiлiк кедергiлердi қысқартуды және шектеулердi жоюды;
өңiрлiк нарықтар, жаңа кәсiпкерлердi тарту мақсатында тауарлар мен қызметтердiң қажеттiлiгi туралы ақпараттарды жинауды, талдауды және жариялауды ұйымдастыруды;
негiзгi рәсiмдер мен қызмет нәтижелерiн жариялауды қоса алғанда, жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдары қызметтерiнiң ақпараттық ашықтығын арттыруды;
жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдарының нарық субъектiлерiнiң шаруашылық қызметiне тiкелей қатысуын қысқартуды шешуге бағытталған бәсекелестiктi дамытудың өңiрлiк бағдарламасын әзiрлеудi көздеу қажет.
Бұдан басқа, бәсекелестiктi дамытудың қажеттi деңгейi туралы мынадай көрсеткiштер:
1 000 тұрғынға арналған белсендi жұмыс iстейтiн шағын және орта кәсiпорындардың саны;
кәсiпорынның меншiк нысаны бөлiгiнде жалақы төлеу деңгейi;
шағын және орта кәсiпорындардың өнiмдер шығарылымы (серпiнде);
өнеркәсiптегi кәсiпкерлiк сенiмдiлiк индексi;
экономикада жұмыс iстейтiндердiң жалпы санынан шағын және орта кәсiпкерлiкте жұмыс iстейтiндердiң арақатынасы;
өңiрлiк бағалардың аймақтылығы бойынша маңызды тауарлардың жекелеген түрлерiне арақатынасы; әдiстемесi, өлшем бiрлiгi
соңғы үш жыл iшiнде нарыққа кiрген саланың жаңа қатысушылары өндiрген өнiмдер мен қызметтердiң үлесi; әдiстемесi
1 000 адамға арналған сауда алаңдарымен қамтамасыз ету;
халықтың жан басына шаққандағы бөлшек тауар айналымы;
жаңа сауда объектiлерiн iске қосу (жыл сайын 100 бiрлiк);
жұмыссыздық деңгейiн төмендету;
азаматтардың өмiр сүру деңгейi (атаулы және нақты мәнде) бойынша әкiмдiктердiң қызметi куәландыратын болады.
Өңiрлiк бәсекелестiк саясатты iске асырудың тиiмдiлiгi туралы:
бәсекелестiктi дамыту (әдiл бәсекелестiктiң басымдықтары және негiзгi қызметтер бойынша жұмыс нәтижелерi туралы ақпараттық материалдарды әзiрлеу (БАҚ-та жариялау, телевидение мен радиодан сөз сөйлеу); бизнес пен мемлекеттiк органдар өкiлдерiне арналған монополистiк қызметтi шектеу және жосықсыз бәсекенi болдырмау жөнiнде қоғамдық iс-шаралар (оның iшiнде конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар); Тiзiлiмде монополистердiң санын қысқарту; мемлекеттiк органдардың бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерi фактiлерi бойынша шығарылған нұсқамалардың орындалу саны);
жергiлiктi атқарушы органдардың әкiмшiлiк кедергiлерiн қысқарту;
маңызды тауар нарықтарын шоғырландыру деңгейiнiң көрсеткiштерi куәландыратын болады.
Мемлекеттiк ұйымдарды құрумен және оларға кейбiр мемлекеттiк функцияларды және мемлекеттiк саясатты жүргiзу өкiлеттiктерiн берумен байланысты бәсекелестiк қауiптер бұрынғыдай өзектi болып отыр.
Әлемдiк тәжiрибе бәсекелестiк қатынастардың дұрыс дамуына нұқсан келтiруi мүмкiн мемлекеттiк басқаруға тән емес функциялардан бас тарту жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажеттiгiн көрсетедi. Бәсекелестiктi ұлғайту кейбiр қоғамдық қызметтердi ырықтандыруға ықпал ететiн болады.
Мемлекеттiк ұйымдардың бейiндi емес қызмет түрлерiн бәсекелестiк ортаға беру және мемлекеттiң экономикаға араласуын азайту туралы мәселенi Мемлекет басшысы 2005 жылы алға қойған болатын.
Алайда, мемлекеттiк кәсiпорындардың саны сол уақыттан берi азайған емес, ұлғайып келедi (2006 жылмен салыстырғанда мемлекеттiк кәсiпорындардың саны 10 %-ға 4659-дан 5126-ға дейiн ұлғайды).
Монополияға қарсы органның мемлекеттiк органды құруға және оның жұмыс iстеуiне келiсiмi жеке кәсiпкерлердiң қоғам қажеттiлiгiн қандай да бiр себептерi бойынша толық қанағаттандырмаған қызмет салалары бойынша берiледi. Заң бизнестiң кәсiпкерлiк белсендiлiгiн шектеуге жол бермеу мақсатында мұндай салалардың толық тiзбесiн көздейдi.
Бүгiнгi күнi мемлекеттiң меншiгiнде 5 мыңнан астам мемлекеттiк кәсiпорынның бар екендiгiн ескере отырып, аталған шара дағдарыстан кейiнгi кезеңде жеке кәсiпкерлiктi қолдауды және дамытуды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Қазiргi уақытта «Мемлекеттiк кәсiпорын туралы» Заңда мемлекеттiк органдарға мемлекеттiк бақылау және қадағалау функцияларын беруге тыйым салу көзделген.
Бұл ретте, мемлекеттiк ұйымдарға өзге де мемлекеттiк функцияларды беру (түрлi кадастрларды, деректер базаларын жүргiзу және т.б.) жаппай жүзеге асырылады.
Мұндай мемлекеттiк ұйымдар үшiн кәсiпкерлiк қызметтiң айрықша жағдайларын жасау жеке компаниялардың олармен бәсекелес болуына мүмкiндiк бермейдi. Мемлекеттiк ұйымдар саяси және әкiмшiлiк ресурстарға және өсетiн қаржы мүмкiндiктерiне ие бола отырып, тауар нарықтарындағы олардың қызмет салаларымен сабақтас тауар айналымының жалпы жағдайына шешушi ықпал етуi мүмкiн.
Осыған байланысты, мемлекеттiк ұйымдарға монополияға қарсы бақылауды күшейтудi көздеу, билiк ету функцияларын барлық құрылған мемлекеттiк ұйымдардан мемлекетке қайтаруды қамтамасыз ету, мемлекеттiк ұйымдардың жеке ұйымдардан тауарларды, жұмыстарды, қызметтердi сатып алған кезде конкурстық тетiктi пайдалануды кеңейту қажет.
Қазақстан экономикасын дамыту және монополияға қарсы бақылау мен реттеудiң қарқынды рөлi бәсекелестiктi адвокаттандыру жөнiндегi iс-шаралардың мәнiн арттырады (бәсекелес орган үшiн консультация беру, Үкiмет жүргiзетiн экономикалық және реттеу саясатына ықпал ету және нарықтың неғұрлым бәсекелес салалық құрылымын, фирмалардың бәсекелес мiнез-құлқын және нарықтың тиiмдiлiгiн ынталандыру үшiн оны әзiрлеуге қатысу мүмкiндiгi).
Бүгiнгi күнi бәсекелестiктi қорғау (бәсекелестiктi адвокаттандыру) мәселелерi бойынша нарыққа қатысушыларды, мемлекеттiк органдарды, жалпы қоғамды ақпараттандырудың тиiмдi жүйесi жоқ.
Бәсекелестiктi жалпылама түсiну, мақсаты мен пайдасы жоқ жерде бәсекелестiктi тиiмдi қорғау және насихаттау мүмкiн емес.
Қоғамды бәсекелестiк мәселелерi бойынша төмен ақпараттандыру салдары монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтың өсуi болуы мүмкiн.
Қазiргi уақытта жалпы қоғамның салалық реттеуiштер функцияларының монополияға қарсы орган функцияларынан айырмашылығы туралы түсiнiк жоқ.
Бәсекелестiктi адвокаттандыру деп ең алдымен, барлық нарық процестерiнiң қатысушыларына адал бәсекелестiктiң талаптарын сақтау қажеттi, бәсекелестiк тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi, монополияға қарсы заңнаманың ережелерiн сақтау мiндеттiлiгi түсiнiктi болатын ақпараттық жағдайлар жасау түсiнiледi.
Бәсекелестiк саясаттың мақсаттары мен мiндеттерi туралы, мемлекеттiк бәсекелестiк саясат шеңберiнде iске асырылатын iс-шаралар туралы билiк органдары, бизнес өкiлдерiнiң хабардар болуын арттыру, сондай-ақ ғылыми қоғамдастық өкiлдерiн жұмысқа тарту барлық қатысушылардың тауар нарықтарында бәсекелестiк ортаны дамыту жөнiндегi күш-жiгерiн шоғырландыруды және кәсiпкерлiк қызметтi ынталандыруды қамтамасыз ететiн жағдайларды жасауды қамтамасыз етедi.

Бiрнеше жылдар серпiнiндегi негiзгi көрсеткiштер

Мемлекет экономикасына әсер еткен қаржылық-экономикалық дағдарыс тұтастай алғанда бәсекелестiк саясат пен бәсекелестiктi дамытуда да өз көрiнiсiн тапты. 2007 жылдан 2008 жылдар кезеңiнде Қазақстан экономикасында жұмыс iстеп тұрған заңды тұлғалардың жалпы саны 2,2 %-ға азайды. Iскерлiк белсендiлiктiң және тиiсiнше ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы (8 461-ден 7 725-ке дейiн), балық аулау (220-дан 214-ке дейiн), өңделетiн өндiрiстер (12 581-ден 11 667-ге дейiн), электр энергиясын, газды және суды өндiру және бөлу (1 130-дан 1 059-ға дейiн), денсаулық сақтау және әлеуметтiк қызметтер (4 649-дан 4 324-ке дейiн) салаларындағы кәсiпорындар санының төмендегенi байқалды.
Қазiргi уақытта, дағдарыстан кейiнгi даму кезеңiнде аталған көрсеткiштердiң жақсару үрдiсi байқалды. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы жұмыс iстеп тұрған заңды тұлғалардың саны 12083 бiрлiкке ұлғайды, өсу 106,8 %-ды құрады. Бұл ретте, айтарлықтай ұлғаю экономиканың қаржы қызметi (17,5%), жылжымайтын мүлiк операциялары (10,6%), тау-кен өндiру өнеркәсiбi (10,5%), көлiк және байланыс (9,4 %), сауда (8,4%) және өңдеу өнеркәсiбi (6,3%) сияқты салаларда болды. Осы факт аталған нарықтарда бәсекелестiктi дамытудың әлеуеттi мүмкiндiгi туралы айтады.
2008 жылы нарық субъектiлерi арасында қосылулар және жұтып қоюлар санының ұлғаюы байқалды. 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы экономикалық шоғырлануға рұқсат беру 7 %-ға артық берiлдi (210-нан 224-ке дейiн). Тiзiлiмдегi субъектiлер саны 2007 жылы 754-тен 2008 жылы 969-ға дейiн өстi.
2009 жылы экономикалық шоғырлану қарқыны төмендедi. Алдағы кезеңмен салыстырғанда экономикалық шоғырлануға рұқсат 26 %-ға аз берiлдi (2008 жылы 387-ден 2009 жылы 308-ге дейiн).
2009 жылы Тiзiлiмге түгендеу жүргiзiлдi, нәтижесiнде нарық субъектiлерiнiң саны 333 бiрлiкке азайды және 2010 жылғы 1 қаңтарға 612 субъектiнi құрады: оның iшiнде: отын-энергетикалық кешенiнде - 177, өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы саласында - 134, өзге де салаларда - 179.
Мемлекеттiк сатып алу кезiнде жасырын монополияларды болдырмау мақсатында нарық субъектiлерi үлесiнiң 100 %-ын «35%-дан астам» деп өзгерту бөлiгiнде Тiзiлiмге өзгерiс енгiзiлдi, бұл тауарларды бiр кезден сатып алу мүмкiндiгiн болдырмайды және тауардың әлеуеттi өнiм берушiлерi үшiн тең мүмкiндiктi қамтамасыз етедi.
Агенттiк жүргiзетiн тауар нарықтарын талдау саны жылдан жылға ұлғайып келедi. Өткен кезеңде Агенттiк тауар нарықтарының 60 тобына талдау жүргiздi (2008 жылғы көрсеткiштен 1,5 есеге артық).
Мемлекет басшысының және Қазақстан Республикасының Үкiметi Басшысының тапсырмаларын орындау шеңберiнде 2009 жылы Агенттiктiң негiзгi қызметi бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерге қарсы әрекет тиiмдiлiгi арқылы елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге бағытталды. Әсiресе бұл үстем жағдайды терiс пайдаланудың және нарық субъектiлерi арасындағы мәмiлелердiң жолын кесуге және болдырмауға бағытталды.
Жүргiзiлген тергеу нәтижелерi бойынша монополияға қарсы орган монополияға қарсы заңнаманың әртүрлi бұзушылықтары үшiн монополияға қарсы заңнаманы бұзуды тоқтату туралы 56 нұсқама шығарды.
Агенттiк пен оның аумақтық бөлiмшелерi 2009 жылы әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы 263 iс қозғады, бұл 2008 жылғы көрсеткiштен 2,3 есеге жоғары (2008 жылы - 114 әкiмшiлiк жаза қолдану актiсi). Бәсекелестiк туралы заңмен шектелген монополистiк қызмет үшiн - 49 (2008 жылы - 16), мемлекеттiк органдардың бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерi үшiн - 1 (2008 жылы - 12), экономикалық шоғырлану кезiндегi нарық субъектiлерiнiң заңсыз iс-әрекеттерi үшiн - 22 (2008 жылы - 11), жосықсыз бәсеке үшiн - 10, өзге де бұзушылықтар үшiн - 181 (2008 жылы - 75).
Тауар нарықтарында, оның iшiнде iс-әрекеттерiнде көбiнесе жекелеген ұйымдарға негiзсiз басымдықтар, оларды бәсекелестерге қатысты артықшылықты жағдайға қоятын жеңiлдiктер беретiн актiлер не шешiмдер қабылдаудан көрiнетiн мемлекеттiк органдар тарапынан бәсекелестiктi шектеуге әкелетiн монополияға қарсы заңнама нормаларын бұзу саны жыл сайын ұлғайып отырғаны атап өтiлдi.
Монополияға қарсы заңнаманың бұзылуына қарсы iс-әрекеттiң инфляциялық процестердi ұстап тұруы және одан әрi экономикалық дамуын қамтамасыз етуi үшiн айрықша маңызды мәнi болды.
Осыған байланысты, Агенттiк әлеуметтiк маңызы бар нарықтарға (дәрi-дәрмек нарығы, азық-түлiк және жемiс-көкөнiс өнiмдерi нарығы және басқалар), сондай-ақ ел экономикасы үшiн инфрақұрылымдық мәнi бар нарықтарға (мұнай өнiмдерi, электр энергиясы нарығы, көлiк нарықтары және басқалар) ерекше назар аударады.
Мұнай өнiмдерiн, азық-түлiк және жемiс-көкөнiс өнiмдерiн жеткiзу нарықтарындағы жағдайларды тұрақтандыру жөнiндегi iс-шаралар шеңберiнде аталған нарықтардың субъектiлерiне қатысты монополияға қарсы заңнаманың бұзылуына тергеу жүргiзiлдi, олардың нәтижелерi бойынша монополияға қарсы заңнаманы бұзушыларға монополияға қарсы заңнаманың тиiстi шаралары қолданылды.
Сондай-ақ коммуналдық қызмет тұтынушыларынан келiп түскен өтiнiштер негiзiнде коммуналдық қызмет нарығында монополияға қарсы заңнама нормаларының бұзылуына 28 тергеу жүргiзiлдi.
Бұл ретте, 2008 жылы Агенттiк 96 тексеру жүргiздi. Аяқталған жүргiзген тергеулер саны - 33, олар бойынша нарық субъектiлерiне және мемлекеттiк органдарға қатысты 34 монополияға қарсы ден қою актiсi шығарылды. Шығарылған нұсқамалардың жалпы санының (338) 92 %-ы (313) орындалды.
2008 жылдың қорытындысы бойынша монополияға қарсы органның орталық аппаратының және оның аумақтық бөлiмшелерiнiң қатысуымен 119 сот талқылаулары болды: 44 талап монополияға қарсы органға қойылды, 75 жағдайда монополияға қарсы орган жауапкер ретiнде қатысты. Бұл ретте, 14 iс маңыздылығы бойынша сот шешiмi шығарылмай тоқтатылды. 105-тiң 71 жағдайында шешiм монополияға қарсы органның пайдасына шығарылды, пайыздық көрсеткiште 67,6 %-ды құрайды.
2009 жылы монополияға қарсы орган 179 сот талқылауларына қатысты, оның: 95-i азаматтық iстер, 84-i әкiмшiлiк iстер бойынша.
Нарық субъектiлерiнiң өз үстем (монополиялық) жағдайын терiс пайдалану мүмкiндiгiн немесе бәсекелестiктi шектеудi болғызбау мақсатында Агенттiк 2008 жылы 387 экономикалық шоғырлануға өтiшхатты, 2009 жылы 308 өтiнiшхатты қарады, оның 224 (немесе 58%-ы) келiсiлдi және 103 (немесе 33%-ы) тиiсiнше.
Монополияға қарсы заңнаманы бұзғаны үшiн мемлекеттiк бюджетке 2008 жылы шамамен 3,6 млрд. теңге, 2009 жылы 1,9 млрд. астам теңге түстi.

Экономиканың негiзгi салаларында бәсекелестiктi дамытудың проблемалары

«Бәсекелестiк туралы» Заңның 39-бабына сәйкес монополияға қарсы орган мемлекеттiк саясатты қалыптастыру жөнiнде ұсыныстар әзiрлейдi, бәсекелестiктi қорғау және монополистiк қызметтi шектеу саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асырады, бәсекелестiктi қорғау саласындағы мемлекеттiк органдар мен өзге де ұйымдарды салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады, Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңнамасының сақталуына мемлекеттiк бақылауды жүзеге асырады, мемлекеттiк органдарға Қазақстан Республикасының тауар нарықтарындағы бәсекелестiктi қорғауға және дамытуға бағытталған iс-шаралар өткiзу жөнiнде ұсынымдар бередi.
Агенттiк өзiне жүктелген функцияларға сәйкес тұрақты негiзде тауар нарықтарының жай-күйiн, ондағы бәсекелестiк деңгейдi зерделейдi. Жүргiзiлген талдаулардың нәтижелерi бойынша жаңа компаниялардың нарыққа «кiруi» үшiн кедергiлер анықталды, оларға бағаны мемлекеттiк реттеудi, тарату желiлерiнiң дамымағандығын және сол немесе өзге нарықтағы субъектiлердiң аффилиирленуiн жатқызуға болады.
Монополияға қарсы орган тауар нарықтарын талдау нәтижелерiнде бәсекелестiктi арттыру жөнiндегi шараларды, сондай-ақ нарықтарды монополиясыздандыру жөнiндегi ұсыныстар мен iс-шараларды әзiрлеу мақсатында экономиканың бәсекелестiк дамымаған бiрiншi кезектегi салаларын айқындайды.
Монополияға қарсы орган мемлекеттiк органдардың бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi қызметтерiн салааралық үйлестiрудi жүзеге асыру шеңберiнде Үкiметке және құзыреттi мемлекеттiк органдарға Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы, оның iшiнде қорғау сипатында шаралар қабылдау, тауарлардың жекелеген топтарына бағаның негiзсiз өсуiн ұстап тұру, кедергiлердi жою тетiктерi және т.б. туралы 2008 жылы 10-нан астам, 2009 жылы шамамен 40 ұсыныс жiбердi.
Жүргiзiлген талдау нәтижелерi бойынша темiр жол көлiгi, телекоммуникация, отын-энергетика кешенi салаларын жоғары монополияландыру анықталды. Экономика құрушы болып табылатын бұл салалар аралас салалардағы бәсекелестiктiң дамуына айтарлықтай әсер етедi. Экономиканың көрсетiлген салаларын монополиясыздандыру жөнiнде қабылданған шешiмдер аяқталмай қалып отыр.

Темiр жол саласында бәсекелестiктi дамыту

Қазақстан Республикасының темiр жол саласы бұрынғыдай монополияландырылған болып қалып отыр. «ҚТЖ» ҰК» АҚ-ның компаниялар тобының монополиялық үлесi темiр жол тасымалдары нарығында, оның iшiнде темiр жол тасымалдары нарығымен аралас әлеуеттi бәсекелестер нарықтарында сақталып отыр. Мұндай монополияландыру нәтижесiнде жыл сайын қосалқы (қызмет көрсету) қызмет саласында бәсекелестiктi шектейдi.
Агенттiк 2009 жылы темiр жол саласында «темiр жол көлiгiнде қолданылатын тығындау-пломбалау құрылғысын жеткiзу және бөлшек саудада өткiзу» қызметi нарығындағы бәсекелестiк деңгейiне талдау жүргiздi.
Темiр жол көлiгiнде қолданылатын тығындау-пломбалау құрылғысын жеткiзу және бөлшек саудада өткiзу нарығын талдау нәтижелерi бойынша «Универсал» ЖШС, «Нөкер корпорациясы» ЖШС, «Бiрлiк» сауда үйi» ЖШС және «Нөкер корпорациясы» ЖШС Тiзiлiмге енгiзiлдi.
Бұдан басқа, аталған талдау нәтижелерi бойынша осы нарықтағы субъектiлер арасында келiсiлген iс-әрекеттер белгiлендi.
Жолаушылар тасымалы нарығында «Жолаушылар тасымалы» АҚ (бұдан әрi - Қоғам) мен оның аффилиирленген компаниялары үстемдiк етедi. Қоғам негiзгi және жолаушылар тасымалы (сервистiк) қызметiн қамтамасыз етушi ретiнде кәсiпорындарды толық бақылайды.
Жеке тасымалдаушылар қызметiнiң практикасы жеке бизнестiң темiр жол көлiгiмен жолаушылар тасымалдау нарығына қол жеткiзуiнiң қазiргi жағдайындағы кемшiлiктерiн анықтады.
Жеке тасымалдаушылардың темiр жол көлiгiмен жолаушылар тасымалы қызметiн ұсынуда және жүзеге асыру үшiн қажеттi тасымалдау қызметiн алуда көрсетiлген компаниялармен тең мүмкiндiгi жоқ (вагондарға қолжетiмдiлiгi, вокзалдар қызметi, билеттер сату, жөндеу және т.б.).
2009 жылы Агенттiкке темiр жол вокзалдары қызметiн көрсету нарығындағы олардың өзара қарым-қатынастары мәселелерiн шешуде жәрдем көрсетiңiз деген өтiнiшпен темiр жол вокзалдары меншiк иелерiнен де, жолаушылар тасымалдаушылардан да көптеген өтiнiштер келiп түстi.
Агенттiктiң пiкiрi бойынша мұның себебi темiр жол көлiктерi кәсiпорындары мен вокзалдардың меншiк иелерiнiң өзара iс-әрекеттерi мәселелерiн реттейтiн нормативтiк құқықтық базаның болмауы болып табылады, бұл сондай-ақ нарық субъектiлерiнiң бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерiне әкеледi.
Қазiргi уақытта темiр жол саласын реформалаудың жаңа кезеңi өтiп жатыр, оның барысында iшкi нарықта да, сыртқы нарықта да тасымалдау қызметiндегi бәсекелестiктi одан әрi дамыту ұсынылады. Бiрыңғай экономикалық кеңiстiктi қалыптастыру шеңберiнде тауар нарықтарын кеңейтудi және бәсекелестiктi күшейтудi ескере отырып, соңғысы ерекше өзектi.
Кеден одағына кiретiн елдердiң Бiрыңғай экономикалық кеңiстiгiн қалыптастыру тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердiң кедергiсiз қозғалысы үшiн нарықтарды ашу ұсынылады, бұл темiр жолға да тiкелей қатысты.
Бiрыңғай кеден одағы елдерiндегi темiр жол саласы реформалау сатысында тұр. Бұл ретте, саланың қолданыстағы және мақсатты модельдерiнде қағидатты айырмашылық бар. Айырмашылық, атап айтқанда темiр жол көлiгiнiң нарық саласының заңнамалық айқындамаларында.
Қазiргi уақытта Қазақстан темiр жолының жай-күйi табиғи тұрғыдан тозған активтермен, моральдық тұрғыдан ескiрген технологиялармен, қызметтiң бәсекеге қабiлетсiз мiнездемесiмен сипатталады, бұл ұлттық тасымалдаушы «ҚТЖ» ҰК» АҚ-ның шетел компанияларымен бәсекелес болуына мүмкiндiк бермейдi.
Сондықтан, сыртқы нарықтарда бәсекелес болу үшiн Қазақстан темiр жол инфрақұрылымының тиiстi деңгейiн ұсынуы тиiс. Қазақстанның темiр жол көлiгi қазiргi заманғы талаптарға толығымен бейiмделуi, тең құқықты бәсекеге қабiлеттi қатысушы ретiнде тасымалдаудың ғаламдық нарығына үйлесiмдi кiруi тиiс.
Осыған байланысты, халықаралық бәсекелестiктiң күшеюiн ескере отырып, Қазақстан Республикасының темiр жол саласы үшiн мемлекеттiк қолдау шараларын қабылдау қажет. Сол уақытта мемлекеттiк қолдаудың мұндай шаралары осы салаларды монополияландыруға бағытталмауы тиiс.
Аталған мәселелер, оның iшiнде нарықтың осы сараланымында бәсекелестiктi дамытуды әзiрленiп жатқан көлiк инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi 2010-2014 жылдарға арналған салалық бағдарламасы шеңберiнде шешу ұсынылады.

Әуе көлiгiнде бәсекелестiктi дамыту

Әуежай қызметi нарығы дамымаған, бәсекелестiк жоқ.
Агенттiк жүргiзген реттелмейтiн әуежай қызметтерiн талдау нәтижелерi бойынша қазiргi уақытта әуежайлардың 100-ге жуық қосымша қызметтер көрсететiндiгiн анықтады.
Бұл ретте, тиiстi нормативтiк құқықтық актiмен не уәкiлеттi орган бекiткен әуежай қызметтерiнiң нақты тiзбесi жоқ. Осыған байланысты, бiр қызметтi бiрнеше түрлерге (кiшi түрлерге) бөлшектеу байқалады.
Мұндай нормативтiк құжаттың болмауы көбiнесе, Қазақстан Республикасының авиатасымалдаушылары мен әуежайлары арасындағы дауларға және өзара қарым-қатынасында жанжалдық ахуалдардың туындауына әкеледi.
Жүргiзiлген талдау нәтижелерi бойынша «тасымалдау процесiн қамтамасыз ету мақсатында пайдаланылатын әуежай үй-жайларын жалға беру» қызмет атауымен толықтыру бөлiгiнде Тiзiлiмге өзгерiстер енгiзiлдi, ол бойынша әуежай жағдайы үстем болып танылды.
«Эйр Астана» АҚ iшкi авиатасымалы нарығында үстем жағдайға ие болып отыр.
Халықаралық бағыттардағы бәсекелестiк деңгейдi зерделеу кейбiр үкiметаралық келiсiмдердiң бәсекелестiк талаптарға және тұтынушылардың мүдделерiне жауап бермейтiн, ескiрген нормалардан тұратынын көрсеттi.
Бағыттық бәсекелестiктiң болмауы авиакомпаниялардың жоғары бағаны ұстауын қамтамасыз етедi. Сонымен қатар, шетел авиакомпанияларымен бәсекелес жағдайларда халықаралық авиарейстерде компаниялар тарифтердi төмендетуге, жеңiлдiктер жүйесiн енгiзуге мәжбүр болады.

Телекоммуникация саласында бәсекелестiктi дамыту

Талдау нәтижесi телекоммуникация нарығының бәсекелестiгi дамымаған жоғары шоғырландырылған болып табылатындығын көрсетедi.
Қазақстандағы телекоммуникация нарығында жетекшi ойыншы болып табылатын «Қазақтелеком» АҚ үстем жағдайға ие.
Iрi субъектiнiң монополиялық жағдайы және «мiнез-құлқы», тұтастай алғанда, әдiл бәсекелестiк қатынасты белгiлеуде терiс әсер етедi. Байланыстың балама операторларын дамыту толығымен «Қазақтелеком» АҚ коятын қосу жағдайларына байланысты екендiгiн, осы жағдайларда бәсекелестiктiң басты қағидаты жарыстастық бұзылатындығын айтсақ жеткiлiктi.
Қазiргi уақытта, уәкiлеттi орган берген Интернет желiсiне қолжетiмдiлiк қызметiн ұсыну жөнiндегi лицензиялардың көп санына (400-ден астам) қарамастан, қазақстандық интернет нарығы бәсекелес болып табылмайды. Интернет желiсiне қол жеткiзу қызметi бойынша 35 %-дан астам үстем үлеспен бiр тұлғалар тобы ретiнде Тiзiлiмде тұрған «Қазақтелеком» АҚ мен «Нұрсат» АҚ осы нарықта үстем жағдайға ие.
Қазақстанда ұялы байланыс нарығы шоғырланудың жоғары деңгейiмен үстем болып табылады, онда 4 ұялы байланыс операторлары жұмыс iстейдi, оның екеуi «Қазақтелеком» АҚ арқылы өзара аффилиирленген болып табылады. Бұл ретте ұялы байланыс операторларының 80%-ы екi iрi оператор: «Кар-Тел» ЖШС мен «GSM Қазақстан «Қазақтелеком» ААҚ» ЖШС-ны өзара бөлiседi.
Қазiргi уақытта барлық ұялы компаниялар ұялы байланыс қызметi бойынша Тiзiлiмде тұр.
Телекоммуникация қызметтерiнен түсетiн табыс көрсеткiштерiн талдау дәстүрлi қызмет көрсететiн операторлар табысының өсу қарқынының төмендеуiмен салыстырғанда ұялы операторлар табысының жедел өсiп отырғанын көрсетедi.
Қазақстан, еуропа елдерi мен ТМД нарықтарының байланыс қызметiне тарифтер деңгейiн салыстырмалы талдау телекоммуникацияның отандық нарығының жоғары монополияландырылған болып табылатындығын және байланыс нарығы субъектiлерi бәсекелестiк ортада жұмыс iстемейтiндiгiн көрсеттi.
Агенттiк жүргiзiп отырған жұмыс барысында жаңа компаниялардың телекоммуникация нарығына кiруiнiң және бәсекелестiктi дамытуға кедергi келтiретiн мынадай кедергiлердi белгiледi:
байланыс қызметiн көрсететiн субъектiлердiң аффилиирлену салдарынан телекоммуникация нарығының шамадан тыс экономикалық шоғырлануы;
телекоммуникация инфрақұрылымына тең қолжетiмдiлiктiң болмауы (байланыс операторларының телекоммуникация желiлерiне қосылу проблемалары):
әмбебап қызмет көрсетудiң реттелмеген жүйесi;
еркiн радиожиiлiк ресурсының болмауы;
байланыстың үстем операторларының бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерi;
байланыстың үстем операторларының трафиктi өткiзуге жоғары тарифтерi.

Мұнай өнiмдерi нарығында бәсекелестiктi дамыту

Республикада мұнай өнiмдерi нарығы бiрнеше компаниялармен монополияландырылған және қазiргi уақытта нарық субъектiлерi мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiн (бензин, дизель отыны, авиакеросин) өткiзу бойынша Үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзiлген.
Мұнай өнiмдерiнiң көтерме саудадағы айналымы жаппай аффилиирленген компаниялар арасында жүзеге асырылады. Мұнай өнiмдерi әр қадам сайын бiрте-бiрте қымбаттай отырып, зауыттан авто жанар-жағармай құю станциясына (АЖҚС) дейiн сатудың барлық тiзбегiнен өтедi.
Агенттiк тұрақтандыру шарасын қолдану шеңберiнде ЖЖМ-дi өткiзу нарығындағы бәсекелестiк деңгейiне талдау жүргiздi, онда бiрқатар проблемалар анықталды:
1) бәсекелестiктiң дамымағандығы;
2) мұнай өнiмдерiн өткiзу нарығының жоғары аффилиирленуi;
3) мұнай өңдеу зауыттарының инфрақұрылымына шектеулi қол жетiмдiлiк;
4) Қазақстанның мұнай бойынша және жоғары октанды бензин, авиациялық керосин бойынша импортқа тәуелдiлiгi, бұл аталған нарықтағы жағдайды толық көлемде реттеуге мүмкiндiк бермейдi;
5) бәсекелестiкке қарсы келiсiлген iс-әрекеттердiң болуы. ЖЖМ-дi өткiзумен айналысатын бiрқатар нарық субъектiлерiне қатысты материалдар бәсекелестiкке қарсы келiсiлген iс-әрекеттер белгiлерi бойынша Қаржы полициясына берiлдi.
Жүргiзiлген талдаулар мұнай өнiмдерiн тұтыну кезiнде мұнай өнiмдерiн өндiру мен сұраныс құрылымы арасында белгiлi бiр теңгерiмсiздiктiң бар екендiгiн көрсеттi, бұл өндiрiс тапшылығының өсуiмен сипатталады.
Жоғары октанды бензин және авиациялық керосин тапшылығымен байланысты жүйелi проблемалар шешiмiн таппай отыр. Соңғы жылдары жоғары октанды бензиндi тұтынудың өскенi байқалады: iшкi нарықтың жалпы өндiретiн көлемiнiң 40 %-ға жуығын жоғары октанды бензиндi импорт құрайды, бұл қазақстандық кәсiпкерлердi мұнай өнiмдерiнiң тапшы көлемiн импорттауға мәжбүрлейдi.
Бұдан басқа, елiмiздiң үш негiзгi МӨЗ-i импортталатын мұнайды өңдейдi. Павлодар мұнай-химия зауыты географиялық ерекшелiгi бойынша батыс-сiбiр мұнайын (РФ) өңдеу үшiн құрылды және тек ресей мұнайымен жұмыс iстейдi.
Сонымен қатар, Қазақстанда мұнай өндiрудiң үлкен көлемiне қарамастан (жыл сайын 65 млн. тоннаға жуық) ресейден шығарылған мұнайдың мұнай өңдеудiң жалпы көлемiнiң 30 %-ға жуығын Шымкент МӨЗ-i («ПетроҚазақстан ойл Продактс» ЖШС), 9 %-ға жуығын Атырау МӨЗ-i өңдейдi, бұл отандық мұнаймен салыстырғанда едәуiр жоғары баға бойынша импортталады және елдегi мұнай өнiмдерiнiң соңғы құнының көтерiлуiне әкеледi.
Мұнай өнiмдерiн өндiру және тұтыну көлемдерiн дұрыс теңгерiмдемеуден зауыт қоймаларында мұнай өнiмдерiнiң белгiлi бiр төмен октанды түрлерiнiң артық қорын сақтаумен байланысты тағы бiр проблема бар, бұл МӨЗ-дiң толық қуатта жұмыс iстеуiне мүмкiндiк бермейдi.
Мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiне бағаны тұрақтандыру (төмендету) мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң атына мұнай өнiмдерi нарығындағы делдалдарды жою бөлiгiнде «Мұнай өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiн өндiрудi және олардың айналымын мемлекеттiк реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына толықтыру енгiзу туралы ұсыныс жiберiлдi.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасын үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту жөнiндегi 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында (бұдан әрi - ҮИИДМБ) бекiтiлген бәсекелестiктi дамыту жөнiнде қойылған мiндеттердi iске асыру мақсатында отандық МӨЗ-дi жаңғырту және қайта құру көзделген.

Газ өндiру (өндiру) және жеткiзу нарығында бәсекелестiктi дамыту
Бүгiнгi күнi табиғи газды жеткiзудiң көтерме сауда нарығы «АмангелдiГаз» ЖШС, «ҚазТрансГаз» АҚ, «ҚазТрансГаз - Аймақ» АҚ мен «АлматыГазТрейд» ЖШС және «Алматыгазконтракт» ЖШС сияқты iрi компаниялармен монополияландырылған.
Мұнайдың iлеспе және сұйытылған газды жеткiзу нарығында сондай-ақ «Теңiзшевройл» ЖШС, «Қазақ газ өңдеу зауыты» ЖШС, «ПетроҚазақстан ҚұмкөлРесорсиз» АҚ, «СНПС - Ақтөбемұнайгаз» АҚ, «СП «ҚазГерМұнай» ЖШС, «Толқынмұнайгаз» ЖШС және МӨЗ-ден (Атырау, Павлодар, Шымкент МӨЗ) газ жеткiзушiлер сияқты доминант (өндiрушiлер) субъектiлер бар.
Газ нарығындағы бәсекелестiктi дамыту проблемалары: газ тапшылығы, осы нарықтың капитал сыйымдылығы, газ саласындағы мемлекеттiк бағаны реттеу болып табылады. Көрсетiлген проблемалар жиынтығы сондай-ақ газ саласының инвестициялық артықшылығының негiзi болып табылады.
Газ саласының аясында бiрқатар жүйелi мәселелер бар:
1) газ және газбен жабдықтау саласында қоғамдық қатынасты реттейтiн салалық заңның болмауы;
2) газға бағаны негiзсiз көтеретiн өнiмсiз делдалдық құрылымдардың болуы;
3) елдiң газға тапшы өңiрлерiне батыс өңiрiнен газ тасымалын жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейтiн газ тасымалдау саласының дамымаған инфрақұрылымы;
4) Қызылорда және Батыс Қазақстан облыстарының қажеттiлiгiн қамтамасыз ететiн газ өндiру көлемiне қарамастан осы өңiрлердегi елдi газдандыру, газ тарату желiлерiне қолжетiмдiлiктi қамтамасыз ету бөлiгiндегi мәселелер әлi күнге дейiн толық көлемде шешiмiн таппай отыр.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасын үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту жөнiндегi 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламадағы бәсекелестiктi дамыту жөнiнде қойылған мiндеттердi iске асыру мақсатында табиғи және сұйытылған газ нарықтарындағы өнiмсiз делдалдық құрылымдарды жою көзделген.

Көмiр өткiзу нарығында бәсекелестiктi дамыту
Бүгiнгi күнi көмiр өндiру және өткiзу нарығы жоғары шоғырландырылған болып табылады. Қызметтерiн монополияға қарсы орган тұрақты негiзде қадағалап отыратын, республиканың iрi көмiр өндiрушi компаниялары Доминанттар тiзiлiмiне енгiзiлдi.
Көмiр нарығындағы негiзгi проблема көмiрдiң бөлшек сауда нарығындағы соңғы тұтынушылар үшiн жыл сайын жылыту кезеңiндегi бағаның маусымдық көтерiлуi болып табылатындығын атап өту керек. Көмiрдiң бөлшек сауда нарығында соңғы бағаны қалыптастыруга көлiк шығыстары мен бастапқы өнiм берушiден бастап өткiзу бағасын еселеп көтеретiн делдалдардың бiрнеше деңгейiнiң үстемеақылары ықпал етедi. Бұл ретте, өнiмсiз делдалдардың қызметтерi заңнамамен шектелмеген.
Бұдан басқа, көмiр саласындағы қоғамдық қатынастар сондай-ақ заң жүзiнде реттелмеген.
Агенттiк көмiр өткiзу нарығындағы проблемалық мәселелердi реттеу, оның iшiнде делдалдарды жою үшiн көмiрдi Биржалық тауарлар тiзбесiне енгiзу туралы Қазақстан Республикасының Үкiметiне ұсыныс бердi.

Энергетика саласында бәсекелестiктi дамыту
«Электр энергетикасы туралы» Қазақстан Республикасы Заңының нормаларын iске асыру мақсатында 2004 жылы электр энергиясын сатып алу-сату жөнiндегi өңiрлiк электр желiлерi компанияларының қызметi оны беру жөнiндегi қызметтен бөлiндi және энергиямен жабдықтаушы ұйымдар, оның iшiнде электр энергиясына кепiлдiк беретiн өнiм берушiлер құрылды.
Жеке тәртiппен кепiлдiк беретiн өнiм берушiлермен және өзара бөлшек сауда тұтынушыларына электр энергиясын жеткiзуде бәсекелес болатын энергиямен жабдықтаушы ұйымдар құрылады және осылайша бөлшек сауда нарығында бәсекелестiк қамтамасыз етiледi деп болжанды.
Көп жағдайда қалыптасқан жағдай қуат берушi станциялардың, энергия беретiн ұйымдардың энергия жабдықтаушы ұйымдармен аффилиирленуiмен түсiндiрiледi, бұл бәсекелестiктi дамытуға және инфрақұрылымға тең қолжетiмдiлiкке кедергi келтiредi.
Осыған байланысты, электр энергиясы нарығының тиiмдi жұмыс iстеуiн арттыру үшiн бөлшек сауда нарығында бәсекелестiктi дамыту үшiн қолайлы жағдайларды қолдау және жасау жөнiндегi шараларды пысықтау қажет.
Өз кезегiнде, осы нарықта алып-сатарлықпен айналысатын өнiмсiз делдалдар құрылымының көп болуы жағдайды шиеленiстiрiп отыр. Делдал теңгерiмiнде ешқандай өндiрiстiк активi болмаса да, көбiнесе соңғы тұтынушы үшiн электр энергиясын қымбаттатуға әкелдi.
Теңгерiмдеушi нарықтағы сатып алу-сату жағдайларын қоспағанда, энергиямен жабдықтаушы ұйымдар арасында электр энергиясын өткiзуге тыйым салуды көздейтiн «Электр энергетикасы туралы» Қазақстан Республикасының жаңартылған Заңы 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап күшiне енгiзiлдi. Жоғарыда көрсетiлген талаптардың сақталуын бақылау ТМРА-ға бекiтiлдi.
Сондай-ақ көрсетiлген Заң нормаларына сәйкес қуаты авариялық iстен шыққан жағдайда ғана электр энергиясын сатып алу-сату шарттары бойынша жасалған өз мiндеттемелерiн орындау мақсатында басқа бiр энергия өндiрушi ұйымнан электр энергиясын сатып алу жағдайын қоспағанда, энергия өндiрушi ұйымдар арасында электр энергиясын өткiзуге тыйым салынған. Бұл ретте, құзыретiне Заңда белгiленген энергия өндiрушi ұйымдардың электр энергиясын қайта сату бойынша шектеулердiң сақталуын бақылау жөнiндегi функция кiретiн орган жоқ.
Электр энергиясы нарығындағы жағдайды талдау кейбiр нарық субъектiлерiнiң заңның көрсетiлген нормаларын ескермейтiндiгiн анықтады.
Өз кезегiнде, ТМРА бiрқатар энергия өндiрушi ұйымдарға «энергиямен жабдықтау мақсатында электр энергиясын сатып алу» қызмет түрiн жүзеге асыруға лицензия берген, монополияға қарсы органның пiкiрi бойынша бұл «Электр энергетикасы туралы» Заңның нормаларын бұзуға себеп болады, өйткенi энергия өндiрушi ұйымдарға оның электр энергетикасын қайта сатуға тыйым салынған нормаларын айналып өтуге мүмкiндiк бередi.
Нәтижесiнде электр өндiрушi ұйымдардың электр энергиясын сатуы өз өнiмiнiң көлемiнен тыс көлемде жүзеге асырылады, яғни осы энергия өндiрушi ұйымның атынан соңғы тарифтi ұлғайтатын делдал құрылады.
Мұндай қайта сату және тарифтердiң негiзсiз өсуi нәтижесiнде инфляциялық қысым ұлғаяды, сондай-ақ тұтынушылардың заңды құқықтарына қысым жасалады.
Көбiнесе электр энергиясын қайта сату бойынша Заңның көрсетiлген бұзушылықтары ТМРА-ның 2007 жылғы 29 тамыздағы № 228-НҚ бұйрығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттығын ұйымдастыру және оның жұмыс iстеу ережесiнде (бұдан әрi - Ереже) көзделген жасырындылық талабына негiзделген.
Қолданыстағы Ережеде орталықтандырылған сауда-саттықты жүргiзген кезде жасырындылық талаптары көзделген, бұл «Электр энергетикасы туралы» Заңның нормаларын бұзу үшiн себеп болады, өйткенi орталықтандырылған сауда-саттық нәтижелерi бойынша электр энергиясын сатып алу-сату жөнiнде мәмiле жасасқан тараптар электр энергетикасының нарық субъектiлерi болуы мүмкiн, олардың арасында электр энергиясын өткiзу «Электр энергетикасы туралы» Заң нормаларына сәйкес тыйым салынған.
Осыған байланысты, ТМРА орталықтандырылған сауда-саттық операторларымен бiрлесе отырып, Ереженiң ережелерiн «Электр энергетикасы туралы» Заңның соңғы өзгерiстерiмен сәйкес келтiруi қажет.

Құрылыс индустриясында бәсекелестiктi дамыту
Практика көрсеткендей, құрылыс материалдарына сұраныс және тиiсiнше оның құны оны тұтыну шегiнде өседi.
Күрделi құрылыста цемент, қабырға материалдары, өзектiк арматура, орамдардағы жабын және әрлеу материалдары, қыш тақтайшалар мен тақталар сияқты және басқа да материалдарға тапшылық байқалады.
Нәтижесiнде кейбiр құрылыс материалдарына, бұйымдар мен конструкцияларға қажеттiлiк импорт есебiнен жабылады.
Құрылыс материалдары өнеркәсiбiнiң кәсiпорны 2008 жылы 398,5 млрд. теңгеге өнiм шығарды. Бұл ретте отандық өндiрушiлер үлесi ақшалай мәнде 54%-ды құрады.
Кедендiк бақылау комитетiнiң деректерi бойынша 2008 жылы құрылыс материалдары, бұйымдар мен конструкциялар импортының көлемi 2,8 млрд. АҚШ долларын құрады немесе 2007 жылмен салыстырғанда 24 %-ға өстi.
Отандық өнiм бағасы әлемдiк бағаға жақын тұрақты түрде өсiп отыр, бұл:
өндiру және тасымалдау кезiнде жоғары үлестiк шығыстар мен шығындардың (өнiмдi өндiрудiң жоғары өзiндiк құны);
өндiрiстердi жарақтандырудың техникалық төменгi деңгейiнiң, сондай-ақ өндiрiстердi жаңғырту мен техникалық қайта жарақтандыру үшiн айналым қаражатының жеткiлiксiздiгiнiң салдары болып табылады.
Осы мән-жай тұтастай алғанда құрылыс құнына терiс әсер етедi және жекелей алғанда тұрғын үй, әлеуметтiк және инфрақұрылым құрылысы объектiлерiнiң өзiндiк құнын ұлғайтады.
Осыған байланысты, экономиканың нақты қажеттiлiгiн және қолда бар минералдық шикiзат ресурстарын есепке ала отырып, жоғары тиiмдi экспортқа бағдарланған өндiрiстi дамыту қажет. Бұл үшiн Қазақстанда жоқ өндiрiс қуаттарын құру мүмкiндiгiн қарау орынды деп санаймыз.
Жоғарыда көрсетiлген проблемалардың шешiлмеуi құрылыс материалдарына одан әрi дүрлiкпе сұранысқа және оның құнының өсуiне әкеледi.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгi мемлекеттiк кепiлдiк және инвестициялық ресурстарды беру жолымен қазiргi заманғы өндiрiстердi құру және құрылыс материалдарын өндiру жөнiндегi жоғары тиiмдi стратегиялық маңызы бар салалық жобаларды мемлекеттiк қолдау жүйесiн дамыту жөнiндегi мәселелердi пысықтауы қажет.
Агенттiктiң цемент нарығына жүргiзген талдауы өнiмнiң аталған түрiне бағаның өсуiнiң негiзгi себептерi:
Бiрiншi - цемент зауыттарының қолданыстағы қуаттармен толық жүктелмеуi.
Осылайша, сұраныс бола тұра зауыттарда өндiру көлемi және өндiрiстiк қуаттары ұлғаймай отыр. Жиынтығында бұл зауыттардың цемент нарығында жасанды тапшылық жасауына әкеледi.
Екiншi - цемент нарығында көтерме және бөлшек сауда арасында делдалдық құрылым санының едәуiр болуы.
Үшiншi - тұтынудың қауырт кезiнде зауыттардан цемент жеткiзу бойынша проблемалар жасайтын цемент таситын вагондар паркiнiң жетiспеуi болып табылады.
Сол уақытта, Агенттiк аталған нарыққа талдау жүргiзу кезiнде қазiргi уақытта не Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгiнiң, не Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң, не «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлiктер қоры» АҚ-ның, не жергiлiктi атқарушы органдардың орта мерзiмдi перспективада цемент өндiру мен тұтынудың республикалық және өңiрлiк теңгерiмiн жүргiзбейтiндiгiн белгiледi. Мұндай теңгерiмнiң болмауы нәтижесiнде цемент зауыттары мен мемлекеттiк құрылымдардың өзара қарым-қатынастары, көбiнесе, ықпал етудiң әкiмшiлiк ресурстарын пайдалана отырып аяқ астынан қалыптасады.
Аталған тәсiл ұзақ мерзiмдi перспективада цемент индустриясының инвестициялық тартымдылығының төмендеуiне және мемлекеттiк жеке әрiптестiк теңгерiмiнiң бұзылуына әкелуi мүмкiн.
Күтiлетiн басты нәтижелердiң бiрi құрылыс нарықтарын бағасы бойынша, сапасы және сенiмдiлiгi бойынша құрылыс материалдарымен, бұйымдармен және үй салу керек-жарақтарымен толтыру.

Аграрлық азық-түлiк нарығында бәсекелестiктi дамыту
Аграрлық азық-түлiк кешенiнде бәсекелестiктi дамытуға саланың өзiндiк ерекшелiктерi едәуiр ықпал етедi. Ауыл шаруашылығында бәсекелестiктi дамытуды шектейтiн бiрқатар факторлар бар: материалдық және қаржылық ресурстардың жетiспеуi; өнiмдердi өндiруде тiке бiрiктiрудiң жеткiлiксiз дамуы, кооперацияны дамыту деңгейiнiң төмендiгi.
Ауыл шаруашылығында бәсекелестiктiң жай-күйiне сақтау орындарының, қоймалардың, бастапқы өнiмдердi жинау пункттерiнiң, байланыс құралдарының жетiспеуi, жолдардың нашар күйi, ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң биржалық саудасының дамымағандығы терiс әсер етедi.
Келеңсiз факторларға бiрiншiден, ауыл шаруашылығы машинасын жасау бұйымдарына, машина мен жабдықтарды жөндеуге, жанар-жағар май материалдарына, құрылыс материалдарына, құрылыс қызметтерiне және табиғи монополиялар қызметiне, екiншiден, ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң өнiмiне сақталып отырған баға теңсiздiгiн жатқызуға болады. Бұл ауыл шаруашылық техникасын және жанар-жағар май материалдарын сатып алу кезiнде өткiр байқалады. Мемлекеттiк көмектi тиiмсiз пайдалану, сондай-ақ бюджеттiк қаржыландырудың қолданылатын құралын жетiлдiрмеу және ауыл шаруашылығы тауарларын өндiрушiлердi кредиттеу проблемалары да өзектiлiгiн жоғалтпай отыр.
Астық нарығы
Астық нарығының басқа азық-түлiк нарықтарынан айырмашылығы жоғары шоғырландырылған болып табылады, алайда мемлекет ең алдымен ауыл шаруашылығы тауарын өндiрушiлердiң экономикалық мүдделерiн қорғай отырып, оны заңнамамен реттеуi тиiс.
Бәсекелестiктен, бағадан, сұраныстан және астықты ұсынудан басқа астық нарығының тиiмдi жұмыс iстеуiнiң ажырамас элементi оны мемлекеттiк реттеу болып табылады, оның басты мiндетi отандық астық субъектiлерiнiң астық өндiру көлемдерi бойынша да, тиiмдiлiгi бойынша да ұлттық қажеттiлiкке жауап беретiн деңгейге жетуi үшiн қажеттi экономикалық ортаны құру. Астық экспортының көлiктiк инфрақұрылымының жеткiлiктi дамымауы астық өндiру және өткiзу жүйесiндегi ұйымдастыру-экономикалық өзара қарым-қатынастың бұзылуына әкелдi.
Астық нарығын қалыптастыру және одан әрi дамыту уәкiлеттi орган тарапынан астықты өндiрудi, өңдеудi және өткiзудi, қазiргi заманғы нарықтық инфрақұрылымды құруды ұйымдастыруда жаңа тәсiлдi әзiрлеудi талап етедi.
Өңiрлiк астық саясатын қалыптастыру мен iске асыру негiзi астыққа сұраныс пен ұсыныстарды, бәсекелестiктi және нарық конъюнктурасын талдау және болжау негiзiнде мемлекеттiк шешiмдердi қабылдауды қамтамасыз ететiн, сондай-ақ қабылданатын шешiмдердiң iске асырылуын бақылауды жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн маркетинттiк тәсiлдi басқару жүйесiнде пайдалану болуы тиiс.
Агенттiктiң пiкiрi бойынша астықты тауар биржалары арқылы өткiзу шағын және орта ауыл шаруашылығы өндiрушiлерге ауыл шаруашылық өнiмдерiн өткiзу кезiнде неғұрлым қолайлы жағдай жасайды. Бұдан басқа, биржалық сауда тетiгi аталған тауарлардың соңғы бағасына айтарлықтай әсер ететiн тауар нарықтарындағы өнiмсiз делдалдар құрылымын жоюды қамтамасыз ететiн шара болып табылады, сондай-ақ ашық нарықты құруға ықпал етедi.
Қазақстандық астық экспортының негiзгi көлемiн көршi елдерге, мысалы халқының саны миллиардтан астам Қытайға қайта бағдарлау қажет.
«Азық-түлiк келiсiм-шарт корпорациясы» АҚ-ның (бұдан әрi - АҚ) ролiн күшейту қажет. Себебi, АҚ-ның астықты үлкен көлемде (iшкi және сыртқы нарықтарда өткiзiлетiн) сатып алуы астықтың iшкi нарығын реттеуге, астық өндiру экономикасына терiс әсерiн тигiзетiн бағаның мерзiмдiк ауытқуын жақсартуға әсер етедi.
Қант қызылшасы нарығы
Әлемдiк биржадағы шикi қант бағасының өсуi қазақстан зауыттарында өндiрiлетiн дайын қант құнына өз әсерiн тигiзедi, себебi 95 % шикiзат шетелден импортталады.
Қант қызылшасының өндiрiсiн ұлғайту үшiн Қазақстан Республикасында Агроөнеркәсiп кешенiн дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасының жобасына сәйкес 2014 жылы көрсетiлген дақыл алаңын 35 мың гектарға дейiн жеткiзу жоспарланып отыр.
Бұрын Қазақстанда егiс алаңы 70-80 мың гектарға жеткен болатын. Жедел деректер бойынша Қазақстанда 14 000-ға жуық шағын және орта ауыл шаруашылығы өндiрушiлерi қант қызылшасын өсiредi. 1 гектар жерге қант қызылшасын өсiру фермерге шамамен 150 мың теңгеге түседi. Мемлекеттен алынатын дотация 2009 жылы 1 гектарға 40 мыңға жуық теңгенi құрады. Қант өндiрушiлер қант қызылшасының тоннасын 6-7 мың теңгеден сатып алады. Орташа өнiм беру бiр гектардан 260 центнердi (26 тонна) құрайды. Салыстыру үшiн ЕО-да қант қызылшасына кепiлдендiрiлген баға өндiрушiлердiң 1 гектардан шамамен 1500 еуро алуын қамтамасыз етедi, бұл қазақстандық қызылша өсiрушiлердiң табысын 1,4 есеге арттырады.
Бұдан басқа, қант қызылшасының тиiмдi өндiрiсiне субсидиялау тетiгiнiң жетiлдiрiлмеуi және уәкiлеттi орган мен жергiлiктi атқарушы орган тараптарынан бөлiнген субсидияларды тиiмдi пайдаланудың тиiсiнше бақыланбауы әсер етедi. Практика көрсеткендей, ауыл шаруашылығын өндiрушi субсидияны алу үшiн ВАК-қа уәкiлеттi орган бекiткен нысан бойынша субсидия алуға өтiнiм бередi (негiзгi құжаттардың бiрi жер телiмiне құқық белгiлейтiн құжат болып табылады). Бұл ретте ережелерде ауыл шаруашылығы тауарларын өндiрушiлердiң мiндеттемелерi регламенттелмеген, шикiзат өткiзу мәселесi аяғына дейiн пысықталмаған.
Қазақстандық қант зауыттарының жалпы қуаты өңдеу мерзiмiнде 2,3 млн. тоннаға жуық көлемде қызылша әзiрлеудi, одан 280 мың тоннаға жуық қант шығаруды жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi, яғни республиканың бiр жылдық қажеттiлiгiнiң (қажеттiлiк 500 тоннаға жуық) 56 %-ын жабуға мүмкiндiк бередi.
Статистиканың деректерi бойынша қант қызылшасының егiс алаңының көлемi 2009 жылы 19 мың гектарды құрады.
Бұл ретте, республика бойынша барлығы 181,2 мың тонна қант қызылшасы жиналды.
Осылайша, мемлекет қабылдайтын қант қызылшасын өсiруге ынталандыру жөнiндегi шаралар бүгiнгi күнi аталған саланы дамытуға жеткiлiктi түрде тиiмдi әсер етпейдi.
Жемiс-көкөнiс өнiмдерiн көтерме саудада өткiзу нарығын талдау жемiс-көкөнiс өнiмдерiн көтерме саудада өткiзу нарығы субъекттерiнiң қызметi тұрақсыз екендiгiн көрсеттi.
Кеден органдарының деректерiне сәйкес шекарада декларацияланатын көкөнiстер мен жемiс-жидектердiң бағасы соңғы тұтынушыға қойылатын бағадан бiрнеше есеге төмен. Көптеген делдалдардың қатысу фактiлерi атап өтiлдi.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң республикаға импорты 2002 жылдан 2008 жылы аралығында 6 есеге ұлғайды (2002 жылы - 508,1 млн. АҚШ долл., 2008 жылы - 3 019 млн. АҚШ долл.).
Қазiргi уақытта болып жатқан азық-түлiк тауарларының импортын монополияландыру нарық субъектiлерiнiң танымал өндiрушiлердiң тауар таңбаларымен жекелеген тауарларды әкелуге және пайдалануға эксклюзивтiк құқықты сатып алуды қамтиды. Эксклюзивтiк құқықты иеленушiлердiң үстеме баға белгiлеу көлемi 100 %-ға жетедi.
Делдалдар мен өнiм берушiлердiң әр түрлi қосымша төлемдерiн (кiргенi үшiн, сөреге, жарнамалауға және т.с.с.) қамтитын ретейлдiң сауда саясаты бағалар және жеткiзу жағдайына терiс әсерiн тигiзедi. Мұның нәтижесiнде айқындалған тауарлар 30-40 %-ға дейiн қымбаттайды.
Жекелеген супермаркеттерде азық-түлiк тауарларын жеткiзуде үстемдiк белгiлендi, жеткiзiлетiн өнiмнiң шамамен жартысын бiр - екi компания әкеледi («Рамстор Қазақстан» ЖШС арқылы «GREEN HOUSE DISTRIBUTION» ЖШС). Аталған өнiм импортталған болып табылады.
Кемсiтушiлiк талаптарды күштеп танудың негiзгi нысандары тауарларды неғұрлым жақсы жағдайларда жеткiзу, оның iшiнде басқа ұйымдар үшiн 5 және 18 %-ға төмен болуы тиiс жеке бағаларды белгiлеу, егер тауарды қабылдап алған күннен бастап кемiнде екi күн iшiнде өткiзiлмесе, өнiм берушiге тауарды қайтару құқығының болуы болып табылады.
Супермаркеттердiң өктемдiк фактiлерi азық-түлiк тауарлары нарығында терiс салдарларға әкеледi, себебi олар нарықтан шағын сатушыларды - шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн ығыстыруға және iрi субъектiлердiң ритейл нарығын монополияландыру деңгейiн ұлғайтуға бағытталған.
Мұның бәрi шағын бизнестiң кәсiпкерлiк белсендiлiгiнiң тарылуына, бағаның негiзсiз өсуiне және азық-түлiк тауарларына жасанды тапшылық жасауға әкеледi.
Сауда саласында заңнаманың жетiлдiрiлмеуi алып-сатарлар-делдалдар институтының, сондай-ақ өктемдiк практикасының және отандық өндiрушiлерге қатысты ритейлдiң кемсiтушiлiк саясатының болуына мүмкiндiк бередi. Отандық өнiм берушiлер негiзiнен супермаркет желiлерiн әртүрлi бонустарды төлеген және жеткiзген өнiмi үшiн оны өткiзген соң 2-3 айдан кейiн есеп айырысқан кезде кредиттейдi. Iрi супермаркетке өнiмнiң шамамен 35 %-ын бiр-екi импорттаушы компаниялар жеткiзсе, азық-түлiк тауарларын жеткiзуге монополия белгiлендi. Аталған компаниялар өндiрушiлерден эксклюзивтiк құқықтық иегерлерi болып табылады. Нәтижесiнде мұндай тауарлардың үстеме баға мөлшерлерi 100 %-ға дейiн жетедi.
Мұның бәрi супермаркет сөрелерiндегi қазақстандық өнiмдердiң ығыстырылуына, азық-түлiк тауарлары импортының монополиялануына, сондай-ақ азық-түлiк себетiнiң қымбаттауына әкеледi.

Қаржы секторында бәсекелестiктi дамыту
Қаржы қызметi нарығында аффилиирленген тұлғаларға кредиттер беруден негiзсiз бас тарту, кредиттеудiң қолайлы жағдайларын ұсыну түрiнде көрiнетiн банк тарапынан жосықсыз бәсеке бар.
Көрсетiлген фактiлер ұлттық холдингтер арқылы кредиттеу кезiнде де анықталды.
Банктердiң қаржы компанияларымен де, өнеркәсiп компанияларымен де аффилиирленуi дефолт жағдайында «домино әсерiмен» байланысты тәуекелдердi сақтайды. Банк қызметiнiң айқындылығы мақсатында банктердi ашық немесе жасырын аффилиирленген құрылымдардан шектеу жөнiнде шаралар қабылдау қажет.
Кредиттiк ұйымдар жұмысының қалыптасқан жағдайы өткен жылы кәсiпорындардың мемлекет бөлген кредиттiк ресурстарға тең қолжетiмдiлiгiн қамтамасыз ету проблемасын өзектi еттi.
2009 жылы жекелеген банктердiң кредитке қабiлеттiлiгi көбiнесе мемлекеттiк қолдау есебiнен қамтамасыз етiлдi, ал бұл мұндай қолдау көрсетiлмеген басқа банктерден айырмашылығы олардың бәсекелестiк басымдылықтарды алуын бiлдiредi.
Шағын және орта бизнестiң субъектiлерiне қаржы берген кезде банктердiң саясаты қарыз алушыларға кредит беру кезiнде кемсiтушiлiк қолжетiмдiлiктi қолданбауға негiзделуi тиiс.
Қаржы қызметi секторында да, сондай-ақ экономиканың басқа да секторларында нарық билiгiн терiс пайдаланудың бизнес үшiн белгiлi бiр терiс салдары болады.
Қаржы қызметтерi нарығының жекелеген сараланымдары, атап айтқанда қор нарығының инфрақұрылымдық ұйымдары нарығы монополиялық күйiнде қалып отыр. Мұндай ұйымдардың монополиялық тарифтерiнiң нәтижесiнде халықтың инвестициялық белсендiлiгiнiң өсуi және оның қаржылық сауаттылығы бойынша мiндеттердi iске асыру тежелiп отыр.
Кредиттiк бюро нарығында қалыптасқан монополиялық тарифтер жанама түрде тұтынушылар үшiн қаржы қызметтерiнiң құнына әсер етедi.
Қаржы нарықтарының саласында қолма қол шетел валютасымен бөлшек сауда нарығының айырбастау операциялары нарығына талдау жүргiзiлдi, соның нәтижесiнде валютаны сатып алу/сату бойынша қызметтердi көрсететiн субъектiлердiң саны айқындалды, банктiк және банктiк емес секторлардың үлесi анықталды. Бұдан басқа, Агенттiк валюталық операциялардың бөлшек нарығында тiркелген маржаларды белгiлеу бойынша тиiстi ұсыныстар енгiздi.
Мемлекет бюджетiнiң қаражаты есебiнен ауыл шаруашылығы тауарларын өндiрушiлерге (бұдан әрi - АШТӨ) кредит беру кезiнде «Даму» КДМ» АҚ және «ҚазАгро» АҚ-ның (бұдан әрi - Басқарушы холдинг) еншiлес ұйымдарының қызметi талданды.
Талдау нәтижесi бойынша кредит алуды қиындататын кедергiлер анықталды.
Басқарушы холдингтiң еншiлес ұйымдары арқылы кредит беру шарттары көп жағдайда шағын ауыл шаруашылығы тауарларын өндiрушiлер үшiн қолайсыз, бұл банктiк кепiлдiктердi ресiмдеуге арналған қосымша қаржы шығындарына, кепiлге тәуелсiз бағалау жүргiзе отырып, ол үшiн өтiмдiлiгi жоғары мүлiктiң мiндеттi болуымен байланысты.
Нәтижесiнде отандық тауар өндiрушiлердiң шетелдiк бәсекелестерiмен салыстырғанда бәсекелестiкке қабiлеттiлiгi төмен болады.
Ағымдағы жылы аталған институттардың қызметiн талдау екiншi деңгейдегi банктер көрсететiн қызметтердiң өзара алмастырылу және нарықта олардың болу тиiмдiлiгi мәнiне жүргiзiлетiн болады.
Қаржы қызметтерi нарығында шағын кредиттiк ұйымдардың қызметi кепiлсiз кредит беру нарығының сараланымы бойынша банктiк несиелеудiң баламасы ретiнде дамуы тиiс.
Агенттiк халыққа қаржылық қызмет көрсету бойынша екiншi деңгейдегi банктер көрсететiн қызметтермен олардың өзара алмасу мәнiне «Қазпочта» АҚ қызметiн зерделедi, аудандық маңызы бар қалаларда, сондай-ақ олардың әкiмшiлiк бағынысты аумағында тұрған кенттерде және Қазақстан Республикасының географиялық шекаралары шегiндегi ауылдық елдi мекендерде «Қазпочта» АҚ және екiншi деңгейдегi банктердiң көрсеткен қаржы қызметтерiнiң көлемдерi бойынша нарықтық үлес белгiлендi.
Ауылдардың почта байланыс бөлiмшелерiмен (ПББ) және банктiк қызмет көрсету орталықтарымен (БҚО, ЕКБ) қамтылғандығы анықталды. «Қазпочта» АҚ және екiншi деңгейдегi банктердiң филиалдық желiсiнiң құрылымы зерделендi, нәтижесiнде 2010 жылдың басында республиканың селоларында «Қазпочта» АҚ-ның 69 % почта бөлiмшелерi мен 15 % банк бөлiмшелерi жұмыс iстегенi белгiлендi.
Бұдан басқа, селолар, кенттер, селолық округтер, аудандар (қалаларды қоспағанда) бөлiгiнде екiншi деңгейдегi 10 iрi банктердiң белсендi өңiрлiк желiсi жасалды, нарыққа кiру кедергiлерi белгiлендi және «Қазпочта» АҚ-ның ауылдарда қаржы қызметтерiн көрсету бөлiгiнде жекелеген проблемалар анықталды.
Жүргiзiлген талдаудың нәтижесi бойынша аудандық маңызы бар қалаларда, сондай-ақ олардың әкiмшiлiк бағынысты аумағында тұрған кенттерде және Қазақстан Республикасының географиялық шекаралары шегiндегi ауылдық елдi мекендерде «кассалық» және «аударым» операциялары бойынша «Қазпочта» АҚ-ның және «Қазақстан Халық банкi» АҚ-ның үстем белгiлерi белгiлендi.
БҚА Басқармасының шешiмi негiзiнде Тiзiлiмге аудандық маңызы бар қалаларда, сондай-ақ олардың әкiмшiлiк бағынысты аумағында тұрған кенттерде және Қазақстан Республикасының географиялық шекаралары шегiндегi ауылдық елдi мекендерде 50 %-дан жоғары үстем жиынтық үлес бойынша «кассалық операциялар» және 35 %-дан жоғары «аударым операциялары» қызмет түрлерi бойынша «Қазақстан Халық банкi» АҚ енгiзiлдi:
Агенттiктiң бұйрығымен «Қазпочта» АҚ аудандық маңызы бар қалаларда, сондай-ақ олардың әкiмшiлiк бағынысты аумағында тұрған кештерде және Қазақстан Республикасының географиялық шекаралары шегiндегi ауылдық елдi мекендерде «кассалық операциялар» қызмет түрi бойынша 50 %-дан астам үстем жиынтық үлес бойынша Тiзiлiмге енгiзiлдi.

Мемлекеттiң кәсiпкерлiк қызметке қатысуы
Аталған кезеңде мемлекеттiң қатысуымен тауар нарықтарын тексеру бойынша жүргiзiлген жұмыстардың нәтижесiнде мемлекеттiк активтердi тиiмсiз басқару туралы куәландыратын бiрқатар проблемалар анықталды.
Бәсекелестiгi жеткiлiктi дамыған (көлiк қызметтерi, сервистiк сипаттағы қызметтер, құрылыс, баспахана және баспа қызметi) нарықтарда мемлекеттiң қатысуымен мемлекеттiк кәсiпорындар мен заңды тұлғалардың көпшiлiгiнде мемлекеттiк органдардың қолдауы нысанында артықшылықтары бар, бұл оларға бәсекелестiк күресте қосымша артықшылық тудырады.
Бүгiнде мемлекеттiк органдардың ведомстволық бағынысты мемлекеттiк кәсiпорындарын құруы қалыпты болды, оларды ұстап тұруға жекелеген бюджеттiк бағдарлама құрылады. Мемлекеттiк органдар өзiнiң ведомстволық бағынысты кәсiпорындарына мемлекеттiк тапсырыс берген кезде жеке меншiк ұйымдардың қызметiнен бас тарта отырып ықылас бiлдiредi.
Мемлекеттiк органдардың ведомстволық бағынысты кәсiпорындардан тауарларды, қызметтердi бiр көзден сатып алу мүмкiндiгiн көздейтiн «Мемлекеттiк сатып алу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының нормалары «жасырын» монополияны құрды (Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң ақпараты бойынша республикалық мемлекеттiк органдарға мемлекеттiк сатып алуға бөлiнетiн 97%-ға дейiнгi сома олардың ведомстволық бағынысты ұйымдарына келедi екен).
Сонымен бiрге, бәсекелестiктi шектеуден тыс бюджеттiк қаражатты тиiмсiз пайдалану процесi жүрiп жатыр.
Мемлекеттiк кәсiпорындардың жартысынан көбi залалды немесе нөлдiк нәтижеге ие. Мемлекеттiк кәсiпорындарды ұстауға арналған мемлекет жұмсаған сома бюджетке мемлекеттiк кәсiпорындардың қызметiнен түскен дивидендтер сомасынан бiрнеше есеге асып жығылады. (2008 жылдың қорытындысы бойынша: оларды ұстауға мемлекет жұмсаған сома - 87.5 млрд. теңге орнына 1,52 млрд. теңге дивиденд түстi).
Көрсетiлген проблема себептерiнiң бiрi мемлекеттiк менеджерлерде мемлекеттiк кәсiпорындарды тиiмдi басқару ынтасының болмауы болып табылады. Мемлекеттiк компаниялардың бюджеттiк қаражатты мақсатсыз жұмсауы, қосымша бюджет қаражатын алу мақсатында шығындарды жасанды ұлғайтуы орын алды. Ақыр соңында мұндай бейiнсiз шығындар мемлекеттiк кәсiпорындар көрсететiн қызметтер тарифiнiң өсуiне келеңсiз әсер етедi.
Сонымен қатар қазiргi уақытта мемлекеттiк кәсiпорындар көрсететiн қызметтердiң тарифiн мемлекеттiк реттеу жөнiндегi, оның iшiнде мемлекеттiк монополия саласында уәкiлеттi орган жоқ. Бұдан басқа, заңнамалық деңгейде мемлекеттiк кәсiпорындардың бiрыңғай тариф белгiлеу әдiстемесi бекiтiлген жоқ.
Мемлекеттiк кәсiпорындардың қызмет түрлерi көп жағдайда «Мемлекеттiк кәсiпорындар туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес келмейдi және құру мақсаты мен қызметтiң жарғылық түрлерiне жауап бермейдi. Кәсiпорынның қызметi жиi қайталанбайды, заңда тiкелей тыйым салынған мемлекеттiк органның функциялары орындалады.
Мұның бәрi мемлекеттiк кәсiпорындардың қызметтiң тәртiпке келтiру жөнiндегi шараларды қабылдау қажеттiгiне әкеп соғады.
Үдемелi индустриялық-инновациялық дамыту шеңберiнде экономиканың басқа да басым салаларын дамыту
Бағдарламада экономиканың 10-нан астам салаларында және секторларында бәсекелестiктi дамыту жөнiнде шаралар көзделген.
ҮИИДМБ шеңберiнде машина жасау, тау-кен-металлургия салаларын, химия, жеңiл, фармацевтикалық және медициналық өнеркәсiптердi дамытуға бағытталған шараларды әзiрлеу және iске асыру көзделген.
Бәсекелестiктi дамытуға ықпал ететiн факторлардың бiрi нарық субъектiлерi санының көп болуы болып табылады. Себебi, машина жасауды дамыту бағдарламасы халықаралық стандарттағы бәсекеге қабiлеттi өнiмдердi шығаратын жаңа кәсiпорындар құруға бағытталған. Машина жасауда жеткiлiктi дамыған сегменттермен бiрге күрделi iске асырылатындары да бар, бiрақ мемлекет белсендi қолдаған жағдайда олар салалардың (автомобиль өнеркәсiбi, станок жасау, тұрмыстық техника, құрамдас бөлiктер базасының өндiрiсi) едәуiр өсуiн қамтамасыз етуi мүмкiн, бұл ең алдымен салалар нарығына кiру кедергiлерiн еңсеруге жәрдемдесудi қамтуы тиiс.
Фармацевтикалық және медициналық өнеркәсiптердi дамыту бағдарламасы бизнес өкiлдерiмен керi байланыс шеңберiнде жаңа өндiрiстердi ұйымдастыру, жаңа технологияларды енгiзу мәселелерi жөнiнде бизнес өкiлдерiмен өзара iс-қимылды болжайды.
Тау-кен-металлургия саласын, химия өнеркәсiбiн дамыту бағдарламасы бәсекеге қабiлеттi өндiрiстердi құруға бағытталған.
Жеңiл өнеркәсiптi дамыту бағдарламасы жеңiл өнеркәсiптiң жоғары сапалы әрi кең ассортименттегi бәсекелi тұтыну тауарлары өндiрiсiн дамытуды нақты iске асырудың кезеңi болып табылады.
Қазақстан Республикасында бейiмделуi мүмкiн орын алып отырған проблемаларды шешу жөнiндегi шетелдiк оң тәжiрибенi шолу (салалардың жұмыс iстеуiн зерделеу тәжiрибесi)
Дамыған елдердiң тәжiрибесi көрсеткендей, монополистiк қызметке қарсы iс-қимылда және бәсекелестiктi қорғауда толық және түпкiлiктi жеңiс болуы мүмкiн емес. Сонымен қатар, монополияға қарсы реттеу жүйесi экономиканың дамуы және қайта құрылуынан қалмауы тиiс, әлемдiк сауданың жаhандануын, экономикалық шекаралардың ашықтығын, сондай-ақ бизнес жүргiзудiң жаңа нысандарының пайда болуын ескеру қажет. Тез өзгерiп отырған әлеуметтiк-экономикалық жағдайлар мен жаңа функционалдық қажеттiлiктерге бейiмделудiң қажеттiлiгi негiзiнде монополияға қарсы және салалық заңнаманы жетiлдiру мақсатында алдыңғы қатарлы әлемдiк тәжiрибенi одан әрi зерделеу талап етiледi.
Халықаралық бәсеке желiсiнiң (ХБЖ) және Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) құжаттары дамушы елдердiң бәсекелестiктi адвокаттандыруды басымдық етiп алуын ұсынады.
Жолаушылар темiр жол көлiгiн реформалаудың халықаралық тәжiрибесi
Темiр жолдарды реформалаумен барлық уақытта барша елдердiң үкiметтерi темiр жол көлiгi пайда болған кезден бастап айналысып келедi. Бiрақ, алдағы құрылымдық қайта құрудың тәжiрибесi көрсеткендей, жылжымалы құрамның меншiк нысаны мен көлiк инфрақұрылымы, сондай-ақ көлiк жұмысының тиiмдiлiгi арасында тiкелей тәуелдiлiк жоқ. Темiр жолды реформалаудың жүйелi макроэкономикалық тиiмдiлiгiне келсек, оны бағалау айтарлықтай проблемалы.
Көлiктiң қандай да бiр түрi қалай болғанда да, төлем қабiлеттiлiкке сұраныс қамтамасыз етiлген белгiлi бiр бәсекелестiк тауашасын алғанда оң рентабельдiлiкпен жұмыс iстей алады. Бұл ретте, өз тауашасында көлiктiң бұл түрi жылдамдығы, жайлылығы және жол жүру бағасы арасындағы оңтайлы арақатынасқа ие болуы тиiс. Тек осы жағдайда ғана темiр жол көлiгi басқа да жол жүру тәсiлдерi - авиация және автомобильмен сенiмдi бәсекелес бола алады.
Еуропалық Одақ. Еуроодақ елдерiнде темiр жол көлiгiн реформалау жалпы ырықтандыру және нарықтық тетiктердi қалыптастыру ұранымен өтедi. Реформаның барлық басты бағыттары 1996 жылы шығарылған ЕО-ның темiр жол көлiгi жөнiндегi ақ кiтабында жазылған. Еуропаның темiр жолдарын өзгерту тұжырымдамасының негiзгi ережелерiнiң iшiнде мынадай бағыттар белгiленген:
темiр жол қаржысын санациялау және қарыздарды есептен шығару;
жолаушыларды тасымалдауды тоғыса қаржыландырудан бас тарту;
инфрақұрылымды мемлекеттiк қаржыландыру;
темiр жол инфрақұрылымына еркiн қолжетiмдiлiк;
темiр жолдарды техникалық универсалдау.
2005 жылы IBM Business Consulting мамандары жүргiзген LIB 2004 зерттеуiне сәйкес темiр жол тасымалдары нарығын ырықтандыруда айтарлықтай алға жылжыған елдердiң iшiнде ЕО-ның жетi мемлекетi және Швейцария бар.
ЕО-ға қатысушы елдердiң үштен бiрi көлiк қызметтерi нарығын ырықтандыру бағытында оң өзгерiстерге қол жеткiздi.
LIB индексiне сәйкес Ұлыбритания, Швеция, Германия, Нидерланды, Дания, Италия, Швейцария, Португалия - көлiк қызметтерiнiң ырықтандырылған нарығын дамыту тұжырымдамасын iске асыру саласында едәуiр нәтижелерге ие болған мемлекеттер. Аталған елдерде темiр жол көлiгi саласында мақсатты бағытталған саясат табысты жүргiзiлуде.
Италия темiр жолдарын бiрқатар қайта құруда мынадай нәтижелерге қол жеткiзiлдi:
капиталдың рентабельдiлiгi екi есе ұлғайды;
еңбек өнiмдiлiгi 18%-ға артты;
ұсынылатын қызмет көрсетулердiң спектрi кеңейтiлдi және сапасы жақсарды.
Италия темiр жолдарын реформалау 2001 жылы басталған болатын. Қайта ұйымдастырылғаннан кейiн темiр жол құрылымы мынадай көрiнiс тапты. Мемлекеттiк темiр жол холдингтiк компаниясы Trenitalia көлiк компаниясынан және темiр жол инфрақұрылымына иелiк ететiн Rete Ferroviaria Italiana (RFI) компаниясынан тұрады. RFI-ғa темiр жол салуды орындайтын TAV компаниясы кiредi. Trenitalia компаниясы алыс жолға жүретiн жолаушылар тасымалы, өңiрлiк жолаушылар тасымалы, жүк тасымалдары және техникалық қызмет көрсету және жылжымалы құрамды пайдалануға беру бөлiмшелерiнен тұрады. Қалалық темiр жолдары, вокзалдар, Italferr инженерлiк компаниясы дербес құрылымдар болып бөлiнiп шықты.
RFI компаниясы оған мемлекет 2061 жылға дейiн берген концессияның негiзiнде инфрақұрылымды басқарады. Инфрақұрылымдық компания жартылай бюджеттен қаржыландырылады. Бұл түсiмдер тек қана күрделi құрылысқа бағытталған, ал ағымдағы шығындарды компания өзiн-өзi қаржыландыру есебiнен жабады. Мемлекеттiк қаржыландыру мақсатты сипатта болады: бүгiнде шамамен 100 миллиард еуро сомасына инфрақұрылым объектiлерiн салуға бес жылдық келiсiм-шарт жасалды.
Trenitalia операторы тоғыз мыңдай поезды пайдалануға бередi. Компанияның табысы 2003 жылы 29 миллион еуроны құрады. Компания жылжымалы құрамды жаңғырту бағдарламасын, сондай-ақ қызметтердi кеңейту және сапасын арттыру бағдарламасын қамтитын стратегиялық даму тұжырымдамасын әзiрледi. Бiрiншi бағдарлама шеңберiнде жолаушылар көлiгi қызметiнiң мерзiмiн 20 жылға ұзарту болжанады. Trenitalia ұсынылатын қызметтер спектрiн тұрақты кеңейтедi: бұл көршiлес еуропа елдерiне халықаралық тасымалдарды дамыту және «темiр жол - теңiз» трансмодальды жүк тасымалдарын ұйымдастыру.
Қайта ұйымдастырудың мақсаты капитал рентабельдiлiгiн екi есеге (20%-дан 40%-ға дейiн) арттыру, сондай-ақ жылдық табысты екi еселеу болып табылады.
Италия темiр жолдарының желiсi 39 ауданға бөлiнген. Жол жүру құны географиялық фактормен, тасымалдаудың ұзақтығымен және энергия тұтыну деңгейiмен анықталады. Поездар қозғалысының жылдамдығы жоғары және халық тығыздығы үлкен аудандарда төлем артады. Жолаушылардың тарифтiк мөлшерлемесi 1 километр үшiн 4,5 еуроценттi құрайды, бұл басқа еуропа елдерiнiң көпшiлiгiнiң деңгейiнен төмен.
Trenitalia-дан басқа, елде тағы жолаушыларды тасымалдаумен айналысатын 26 көлiк ұйымының мемлекеттiк лицензиясы бар. Тасымалдарды орындау құқығына лицензияны Италия үкiметi бередi, ал қауiпсiздiк сертификатын RFI жүргiзедi.
2003 жылдан бастап жолаушылар тасымалының барлық түрiне конкурс ашылды. Бұдан былай жергiлiктi жолаушылар тасымалын мемлекеттiк орталық емес, өңiрлердегi билiк бақылайтын болды. Өңiрлер үкiметi өз облыстары шегiнде көлiктiк қызмет көрсетуi және Италия турларына ашық тендер жариялауы тиiс.
Италия темiр жолдарының қаржылық жағдайы ең алдымен ресурстарды үнемдеуге бағытталған жаңа технологияларды енгiзу есебiнен едәуiр жақсарды. Қайта ұйымдастырудан кейiн еңбек өнiмдiлiгi 18%-ға артты, ал қызметкерлер штаты ширекке жуық қысқартылды: бүгiнде темiр жол тасымалы саласында 100 мыңнан астам адам жұмыс iстейдi.
Әлемде темiр жол тасымалын көрiнеу залалды деп санау орын алғанына қарамастан, кейбiр елдерде тұрақты пайда әкелетiн темiр жол компаниялары бар. Мұндай мысалдар көп емес, оның iшiнде ең үлгiлiсi - Жапония. Бұл елдiң темiр жолдары - бұл жолаушылар тасымалдаумен ғана айналысатын алты аса iрi JR компаниялары және бiр JR жүк компаниясы:
JR EAST - Шығыс темiр жолы;
JR WEST - Батыс темiр жолы;
JR HOKKAIDO - Хоккайдо темiр жолдары;
JR KYUSHU - Кюсю темiр жолдары;
JR SHIKOKU - Сикоку темiр жолдары;
JR CENTRAL (JR Tokai) - Орталық Жапония темiр жолдары.
Саладағы талассыз көшбасшы JR East компаниясы болып отыр, оның табысы 2004 жылы жылына 24 миллиард доллардан, ал күн сайынғы жолаушылар ағыны - 16 миллион адамнан асты.
JR тобына кiретiн басқа компанияларға қарағанда JR East басқару стратегиясының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi 6200 миллиард иенге (43,3 миллиард АҚШ доллары) тең жекешелендiруден мұраланған қарызды қысқарту болып табылады. Бұл Еуропада қабылданған шешiмдерге және Жапониядағы жалпы практикаға қайшы келедi, бiрақ компания 11 жыл iшiнде 1600 миллиард иен (11,2 миллиард АҚШ доллары) мөлшерiндегi борыштың бөлiгiн өтедi.
Бүгiнде JR East күн сайын 16 миллионға жуық жолаушы тасымалдайды. 2005 жылы JR East барлығы 5850 миллион жолаушы тасымалдады және 125 миллиард жолаушы./км орындады.
Авиатасымалдар және әуежай қызметтерi нарығын дамытудың халықаралық тәжiрибесi
1987 жылға дейiн Еуропа елдерiнiң авиациялық нарықтары ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң авиациялық нарықтарына ұқсас тамыр-таныстық және бытыраңқылықпен сипатталды. Әуе кеңiстiгiнiң бiрыңғай нарығын құру үшiн ЕО саланы ырықтандыруды үш кезеңде жүзеге асырды.
Бiрiншi кезең 1987 жылы қолданыстағы ережелердi және екi жақты үкiметаралық келiсiмдердi жұмсартуға бағытталған шаралар пакетiн қабылдауды қамтыды.
Бұл шаралар үкiметтердiң ЕО iшiндегi тасымалдауларға еркiн тарифтер енгiзуге кедергi келтiру мүмкiндiгiн тарылтты және авиакомпанияның оның iшiнде код-шеринг бойынша орындарды толтыру мәселелерiнде белгiлi бiр оралымдылығын жүктедi (авиакомпаниялар арасындағы маршруттарды, кестелердi, слоттарды, бiрыңғай тарифтердi бiрлесiп пайдалану бойынша келiсiм).
Екiншi кезең 1990 жылы тарифтер тағайындау кезiнде еркiндiк беруге және өткiзу сыйымдылығын бiрлесiп пайдалануға бағытталған шаралар пакетiн қабылдаумен атап өтiлдi. Ол сондай-ақ барлық ЕО тасымалдаушыларына өз елi мен басқа ЕО елi арасында қанша болса да жолаушы тасымалдау құқығын бердi.
ЕО әуе көлiгiн ырықтандырудың келесi кезеңi 1993 жылғы қаңтар айынан бастап қолданылатын үшiншi шаралар пакетiн қабылдау болды. Бұл шаралармен ЕО шегiнде қызметтер көрсету еркiндiгi және (1997 жылғы сәуiр айынан бастап) каботаждық тасымалдау еркiндiгi (авиакомпанияның ЕО-ның бiр елiнен ЕО-ның басқа елiнде орналасқан маршруттар бойынша ұшу құқығы) жарияланды.
Әуе көлiгiн ырықтандырудың үшiншi пакетi: ЕО авиакомпанияларына пайдаланушының лицензиясын беру талаптарын стандарттауды; пайдаланушының лицензиясы бар барлық ЕО авиакомпанияларына барлық маршруттарға ЕО шегiнде ашық қолжетiмдiлiк және ұлттық авиация инстанцияларында бекiтпестен жолаушылар тарифтерiн белгiлеудiң толық еркiндiгiн берудi көздедi.
Осының салдарынан аталған бiрыңғай нарық Норвегия, Исландия және Швейцарияға таратылды. Шаралардың үшiншi пакетi қабылданғаннан бастап 15 жыл шегiнде авиация нарығының эволюциясы өттi және оның құқықтық жүйесiн жаңғырту қажеттiлiгi туындады. 2006 жылғы шiлде айында Еурокомиссия заңнамалық базаны шоғырландырудың бiрiншi қадамы ретiнде үшiншi пакеттiң қолданыстағы үш директивасын бiрiктiру жолымен әуе көлiгiнiң бiрыңғай нарығының нормативтiк алаңын жаңғыртуды және оңайлатуды ұсынды.
Мынадай қағидаттарға негiзделген толыққанды Азаматтық авиацияның еуропалық кодексiн әзiрлеу бойынша дайындық жұмыстары бiр мезгiлде басталды.
Қауiпсiздiк. Бiрыңғай еуропалық нарықтың маңызды артықшылығы әуе көлiгiнiң барлық саласындағы ұшу қауiпсiздiгiнiң және жолаушылардың қауiпсiздiгiнiң жоғары деңгейi болып табылады. Статистика бойынша, авиация - көлiктiң ең қауiпсiз түрлерiнiң бiрi, ал қауiпсiздiк бойынша Еуропа қауiпсiздiктiң бiрыңғай және жоғары стандарттары есебiнен бiрiншi орында тұр.
Жолаушылардың құқығы. Монреаль конвенциясының қатысушысы бола отырып және осы халықаралық шартты орындау үшiн ЕО әуе апатының нәтижесiнде жолаушының өлiмiне немесе денсаулығына зиян тигiзгенi үшiн және жүктi кiдiрткенi үшiн авиакомпанияның жауапкершiлiгi туралы директива қабылдады. Бұдан басқа, ЕО бортқа қонудан бас тартқан, рейстi тоқтатқан немесе ұзақ мерзiмге кiдiрткен жағдайда жолаушыға өтемақы төлеу және жәрдем көрсету ережелерiн қабылдады.
Экологиялық көлiк. Қоршаған ортаны қорғау мақсатында экологиялық таза технологиялар және әуе трассаларын оңтайландыруға инвестиция салу есебiнен әуе кемелерi шуылы мен пайдаланылған газдары бойынша неғұрлым қатаң ең жоғары нормалар енгiзiлуде.
Әлеуметтiк мәселелер. Бiрыңғай нарық әуе көлiгi саласындағы еңбек жағдайын жақсартуы тиiс. Еурокомиссия тиiстi ұлттық және жалпы еуропалық заңдарды тиiсiнше пайдалануға кепiлдiк бередi.
Бiрыңғай нарықтың жетiстiктерi. ЕО-дағы әуе көлiгiнiң бiрыңғай нарығы азаматтық авиация қызметтерiн тұтынушыларға алып ұтыс әкелдi. Бiрiншiден, 1993 жылы бiрыңғай авиация нарығын құрған кезден бастап ЕО-дағы әуе трассаларының саны 170 %-ға артты - бүгiнде әуе көлiгi көптеген қалалар мен шалғай аудандарға қызмет көрсетедi. Жолаушыларға хабтарда (тораптық әуежайлар) ауысып мiнудiң орнына көбiрек бару пункттерi мен тiкелей рейстер ұсынылады.
ЕО-да авиатасымалдаушылар арасында бәсекелестiк күрт өстi. 1992 - 2006 жылдар iшiнде үш және одан да көп бәсекелес авиакомпаниялар арасындағы маршруттар саны 300 %-ға өстi. Осының салдарынан, жолаушыларда таңдау кеңейдi, ал баға күрт төмендедi.
Бұдан басқа, ЕО-да жолаушылар авиациялық қызметтердiң монополиялық провайдерлерiмен өте сирек кездеседi, соңғы жылдары нарықта пайда болған төмен тарифтi тасымалдаушылар көптеген еуропа елдерiнде «ұшатын халықтың» дағдысын өзгертiп, мүлде жаңа бизнес-модель ұсынды. Төмен тарифтi тасымалдаушылардың өткiзу сыйымдылығы 2006 жылы 1-ден 28 %-ға дейiн өстi.
2004 жылы ЕО нарығының кеңеюi әуе көлiгiнiң бiрыңғай нарығының басымдылығын тағы да көрсеттi. Үкiметтiк шектеулер жойылғаннан кейiн ЕО-ның жаңа елдерiнде әуе тасымалдарының көлемi екi жыл iшiнде екi еселендi.
ЕО-ның сыртқы авиациялық саясаты. ЕО әуе көлiгiнiң бiрыңғай нарығының табысы ретiнде ЕО мүшелерi болып табылмайтын елдерге ұшу кезiнде авиакомпаниялар мен авиажолаушылар үшiн ұқсас тиiмдiлiкке қол жеткiзуге ниеттi.
Көршiлес ЕО елдерiмен авиатасымалдау саласындағы тығыз ынтымақтастықты дамыту көп пайда келтiредi. Таза экономикалық пайдадан басқа, ол ЕО елдерiне ЕО-мен шекаралас аумақтарда әуе көлiгiнiң ұшу және жолаушылар қауiпсiздiгiн және тиiмдiлiгiн арттыру сияқты басымдықтар бередi.
2006 жылғы маусым айында Жалпыеуропалық авиациялық аймақты (ЕСАА) құру туралы келiсiмге қол қойылды. Осы Келiсiм бойынша Оңтүстiк Шығыс Еуропа әрiптес елдерi (Албания, Босния және Герцеговина, Хорватия, Македония, Черногория, Сербия) кiредi.
ЕСАА әрiптестерi ЕО-ның авиациялық ережелерiн қабылдағаннан кейiн, ЕСАА авиакомпаниялары кеңейтiлген жалпыеуропалық бiрыңғай авиация нарығына толық қол жеткiзедi. Бұл 500 миллионнан астам халқы бар интеграцияланған нарыққа қатысушы 35 елге жаңа нарықтық мүмкiндiктер ашады.
Жаhандық авиациялық келiсiмдер. Еуроодақ қалған негiзгi әрiптестермен жан-жақты авиациялық келiсiмдер жасауға ұмтылады. Мұндай келiсiмдер әрқашан нарықты ырықтандыруға және құқықтық ынтымақтастыққа, атап айтқанда ұшу және жолаушылар қауiпсiздiгi сияқты мәселелерге бағытталуы тиiс. Бұл әуе қатынасы туралы келiсiмнiң мүлде жаңа моделi. Әңгiме «ашық аспан» туралы емес, авиакомпаниялардың бәсекелестiгi үшiн орта құруға, жолаушылардың игiлiгi үшiн қауiпсiздiктiң жоғары деңгейiн және азаматтық авиацияны қарышты дамытуға мүмкiндiк беретiн «ортақ аспан» туралы болып отыр.
Мұндай жұмыстың нәтижесi 2007 жылғы 30 сәуiрде Вашингтон қаласында америка - еуропа саммитiнде АҚШ пен ЕО елдерi арасында авиатасымалдаулар туралы жаңа келiсiмге қол қою болды. Авиатасымалдау нарығын ырықтандыруға соңғы уақытқа дейiн Ұлыбритания қарсы болды, себебi британдық авиакомпаниялар барлық трансатлантикалық ұшулардың шамамен 40 %-ын орындайды. Жаңа келiсiмнiң күшiне енуiне байланысты олардың басқа еуропалық тасымалдаушылармен бәсекелес болуына тура келдi.
2008 жылғы 30 наурыздан бастап трансатлантикалық ұшуларды АҚШ пен ЕО-ның жекелеген мемлекеттерi арасындағы екi жақты келiсiмдермен реттеу тоқтатылды. Қазiр кез келген еуропалық авиатасымалдаушы ЕО-ның кез келген әуежайынан АҚШ-тың кез келген әуежайына және керiсiнше ұша алады. Мысалы, немiстiң «Lufthansa» қалаған уақытта Парижден Нью-Йоркке тiкелей ұшуды ұсына алады. Алайда, iшкi рейстердi бұрынғыдай тиiстi континенттердiң авиакомпаниялары ғана жасай алады.
Еурокомиссияның тапсырысы бойынша жүргiзiлген зерттеу деректерi бойынша таяудағы бес жылда Еуропа мен АҚШ арасындағы авиажолаушылар саны жылына 50-ден 75 млн. адамға дейiн өседi. Атлантиканың екi жағы бойынша баждардың күшiн жою есебiнен ғана 12 млрд.-қа жуық еуро үнемделедi. Билеттiң арзандауы және 80 мың жаңа жұмыс орнын құру болжануда.
Германияның көлiк министрi В. Тифензеенiң сөзiне сүйенсек, жүргiзетiн жұмыстардағы ЕО-ның түпкiлiктi мақсаты авиатасымалдау нарығындағы кез келген шектеулердiң күшiн жою болып табылады. Еуропалық саясаткерлер сондай-ақ американдық авиакомпаниялар акцияларының барынша 24,9 %-ын еуропалық фирмалардың иеленуi мүмкiн шектеулердiң күшiн жоюға қол жеткiзуге үмiттенедi. Келiссөздер үш жылдан кейiн аяқталуы тиiс. Олай болмаған жағдайда санкция енгiзiлуi мүмкiн.
Еуропалық комиссия басқа экономика секторлары сияқты бәсекелестiк саласында авиациялық көлiктi реттеудi Еуропалық одақты құру туралы шарттың 81 және 82-баптарындағы нормалардың негiзiнде жүзеге асырады.
Еуропалық комиссияның 1/2003 ЕО регламентi ЕО және үшiншi елдер арасындағы маршруттарда авиациялық көлiктiң жұмыс iстеуiн қоса алғанда, оны авиациялық тасымалдаулар саласындағы бәсекелестiк қағидаттарды бұзу фактiлерiн анықтау үшiн тиiмдi құралдармен қамтамасыз етедi.
Альянстар және авиакомпанияларды қосу. Авиа тасымалдаушылар арасындағы альянстарға әдетте Рим шартының 81 (1) бабымен тыйым салынады, негiзiнен альянс бойынша әрiптестер әдетте бағаларды, ұшу жиiлiгiн, кестенi және авиабилеттердi сату стратегиясын үйлестiруге келiсiм бередi. Бұдан басқа, олар тасымалдау көлемiн, «сезiмтал» ақпаратты, кейде табысты өзара жиi бөлiседi.
Авиакомпаниялар қосылған кезде бәсекелестiк деңгейiнiң төмендеу дәрежесiн талдауда әдетте екi нарық түрi: сәйкес келетiн маршруттар - альянстың екi немесе одан да көп әрiптестерi жұмыс iстейтiн маршруттар; сәйкес келмейтiн маршруттар - альянстың бiр әрiптесi жұмыс iстейтiн маршруттар бөлiнiп шығады.
Сонымен қатар, альянсқа, егер жиынтығында төрт шарт сақталса, 81 (3) бапқа сәйкес 81 (1) бап қолданылмауы мүмкiн:
1. Альянстан бағалық немесе сапалық тиiмдiлiк түрiнде экономикалық пайдаға қол жеткiзу. Тасымалдаушылар мүмкiндiгiнше жеткiлiктi негiздер келтiрiп, альянс қызметiнде қол жеткiзiлген пайданы белгiлi бiр мәнде өлшеуi немесе оларға қалай және қашан қол жеткiзетiнiн анықтауы қажет.
2. Тұтынушылар да мұндай альянстан пайда табуы тиiс. Жекелеп алғанда, тұтынушылар ұшу жиiлiгiн немесе қосымша орындарды ұлғайтудан, неғұрлым ыңғайлы кестеден, бiр күн iшiнде ұшуды дұрыс бөлуден ұта алады, оның нәтижесi бару пункттерi мен ауысып мiнудiң үлкен таңдауы, күтудiң аз уақыты, сапасы жағынан жақсартылған ұшулар және шығын тиiмдiлiгiнiң нәтижесi ретiнде төлемақыны төмендету мүмкiндiгi болып табылады.
3. Альянс туралы келiсiмде бәсекелестiктi шектеу ақылға қонымды және белгiлi бiр тиiмдiлiктi алуға негiзделген болуы тиiс. Аталған жағдайда Еурокомиссияның мiндетi шығындардың төмендеуi және сапаның артуы тек альянсты құрған жағдайда ғана болатынын немесе болмайтынын айқындау болып отыр.
4. Бәсекелестiктi жоймау. Альянстың пайда болуы бәсекелестiктi жоюға қауiп төндiретiнiн бағалау үшiн бәсекелестi ықтимал шектеу айқындалған әрбiр маршрут мұқият талдануы тиiс. Талдау жүргiзу кезiнде альянсқа қатысушылар «орнына не ұсынуы мүмкiн» екендiгiн ескеруi қажет.
Аталған талдау екi мынадай элементтi зерделеудi қамтиды:
1. Әрбiр зерделенетiн бағыттағы нақты бәсекелестiк деңгейi. Бұл ретте альянстың мүмкiндiгi де, оның бәсекелестерiнiң саны мен күшi де бағаланады. Тұтастай алғанда авиациялық сектордағы нарықтың үлесi тасымалданатын жолаушылардың санымен өлшенедi. Сондай-ақ маршруттардың жиiлiгi (мысалы, бiр аптадағы рейстердiң саны) ескерiлуi мүмкiн. Әсiресе сәйкес келетiн маршруттардағы авиациялық альянстар, оның қатысушыларының нарықтың үлкен бөлiгiн иеленуiне ықпал етедi, алайда бұл нарықтағы бәсекелестiктiң жойылатынын бiлдiрмейдi.
2. Альянсты құру нәтижесiнде пайда болуы мүмкiн нарықтың басқа қатысушыларына бәсекелестiк қысым жасау. Аталған қысым нарыққа кiрудiң белгiлi бiр кедергiлерiнiң пайда болуынан көрiнуi мүмкiн, ол слоттарға (әуе кемелерiнiң ұшып келу және ұшу уақытының аралығы) қол жеткiзудi, жер үстi инфрақұрылымына қолжетiмдiлiктi шектеуден көрiне алады.
Авиакомпаниялардың әуежайлық қызмет көрсетулерге кемсiтусiз қол жеткiзуi. ЕО-да әуe көлiгiн ырықтандыруды жетiстiгi әуежай қызметтерiне кемсiтусiз қол жеткiзудi қамтамасыз ету шараларымен бекiтiледi. Мысалы, бiр әуежайдағы бiрнеше отын құю компанияларының жұмысы әлемдiк практика болып табылады. 1996 жылдан бастап 96/97/ЕО ЕО Кеңес Директивасының қабылдануымен жер үстi қызмет көрсету нарығы бәсекелестiк үшiн неғұрлым ашық болды, себебi аталған директива ЕО-ға мүше елдерден ЕО әуежайларында жер үстi қызметтерi нарығына қолжетiмдiлiктi қамтамасыз ететiн шараларды қабылдауды және жер үстi қызмет көрсетулерiнiң (оның iшiнде отын құю) алуан түрiн жүзеге асыратын бiрнеше ұйымдардың ЕО-ның iрi (жылына 1 млн. жолаушыдан астам) әуежайларында жұмыс iстеуiн талап етедi.
2007 жылдың басында Еуропалық комиссия әуежай алымдары туралы директива жобасын және әуежай қуаттарын дамыту жөнiндегi iс-қимыл жоспарын қоса алғанда әуежайлар туралы заңдардың пакетiн ұсынды.
Мұнай өнiмдерi нарығын дамытудың халықаралық тәжiрибесi. Мұнай өнiмдерi сегментiндегi негiзгi үрдiстердiң бiрi мұнай өңдеу қуаттарының жетiспеушiлiгi болды, кейбiр сарапшылардың пайымдауынша, ағымдағы он жылдықта негiзгi факторлардың бiрi мұнай бағасының өсуi болды. Жүргiзiлген талдау зерделенетiн кезеңде әлем бойынша тұтастай алғанда мұнай және мұнай өнiмдерiн өндiру мен тұтынудың өсуiне сәйкес қуаттардың барабар ұлғаюы байқалғанын көрсеттi. Мұнай өңдеуде шиеленiстiң өсуi әлемнiң жекелеген өңiрлерiнде (АТР, Солтүстiк Америка және Еуропа) ғана болды, онда қуаттың өсуi жылына 1%-дан аз, ал орташа жүктеме (90% (АҚШ-та (экспортты бiртiндеп өсiру кезiнде 95%-дан астам). Мұнай өнiмдерiне әлемдiк бағаның өсуiне 1999-2008 жылдары ОПЕК елдерiнде оларға сұраныстың екi есе артуы да ықпал еттi.
Әлемдiк бағаның өсуi және мұнай өңдеу саласының пайдалылығының ұлғаюы Сауд Арабиясы, Ирак, Қытай, Үндiстан сияқты және т.б. мұнай өндiрушi елдерде қайта өңдеудiң жаңа қуаттарын белсендi салуға және енгiзуге ықпал еттi.
Мұнай өңдеу сегментiнде сандық теңсiздiктен тыс, сұраныстың сапалық өзгеруi белгiлендi (отын бойынша жаңа, неғұрлым қатаң техникалық шарттарды енгiзудiң нәтижесiнде бензин, дизель отыны және реактивтi отынның барынша жеңiл сорттарына қарай ауыстыру). Сонымен бiрге, ағымдағы он жылдықта жаңа МӨЗ салу және тек ашық түстi мұнай өнiмдерiн шығаруды ұлғайтуға бағдарланған жұмыс iстеп тұрған зауыттарды жаңғырту күңгiрт түстi мұнай өнiмдерiне бағаның өсуiне жағдай жасады.
Осылайша, әлемдiк мұнай өнiмдерi нарығындағы теңсiздiктi талдау екi фактордың (сұраныстың өзгерiп отыратын құрылымы және экологиялық талаптарды қатаңдату) әсерiнен мұнай өңдеу қуатының өңiрлiк орналасуын өзгерту үрдiсiн қалыптастыру туралы қорытынды шығаруға мүмкiндiк бердi).
Көмiр нарығын дамытудың халықаралық тәжiрибесi. Әлемдiк энергетика нарығында газдан көмiрге көшу жүрiп жатыр. 2007 жылдан бастап 2025 жылдар кезеңiнде әлемде көмiрдi тұтыну орта есеппен жылына 1,5%-ға артатын болады.
Халықаралық көмiр институтының деректерi бойынша көмiрдi негiзгi экспорттаушылар Австралия (2007 жылы 231 млн. тонна), Индонезия (108 млн. тонна) және Ресей (76 млн. тонна) болып табылады. Көмiр өнiмiн негiзгi тұтынушылар - Жапония (2006 жылы 178 млн. тонна) және Оңтүстiк Корея (77 млн. тонна).
Бүгiнде дамушы елдер көмiрге сұранысты талап етуде, бiрiншi кезекте Қытай және Үндiстан, оларда қазiргi уақытта белсендi экономикалық өсiм байқалуда.
Әлемдiк көмiр нарығы мұнай және газ нарықтарынан гөрi бәсекелес нарық болып табылады, өйткенi көмiр кен орны және өндiру орны барлық континенттер мен әлем өңiрлерiнде орналасқан. Көмiр экспортымен көптеген елдер айналысады. Алайда әлемдiк көмiр экспорты мен көмiрге әлемдiк баға қалыптастыру «ауа райын» үлесiне барлық экспорттық жеткiзiлiмдердiң 70-80%-ы тиесiлi бес ел жасайды, олар Австралия, Индонезия, Ресей, Қытай және ОАР.
Қазiргi уақытта Еуропада қолда бар көмiр қорының 15%-ға жуығы негiзiнен Германия мен Польшада шоғырланған. Алайда қазiргi заманғы талаптарда ЕО-да көмiр өндiру онша рентабельдi емес, бұдан басқа, Еуропада көмiрдi экологиялық лас шикiзат деп санайды.
Сонымен бiрге, жетекшi көмiр өндiрушiлер - АҚШ және ҚХР көмiрдi экспорттаушылар әрi импорттаушылар болып табылады.
Азық-түлiк тауарлары нарығын дамытудың халықаралық тәжiрибесi
Халықаралық саудада азық-түлiк тауарларына жер бөлу, мал шаруашылығы, орман шаруашылығы, балық аулау және теңiз кәсiпшiлiгi, сондай-ақ олардың негiзiнде алынған жартылай дайын өнiмдер және бiрқатар дайын өнiмдер жатады.
Әлемдiк азық-түлiк нарығында негiзгi орындарды дәндi дақылдар және оларды қайта өңдеу өнiмдерi, тұқым майы, өсiмдiк майы, майлар, шроттар, жемiс-көкөнiстер, ет және ет өнiмдерi, сүт өнiмдерi, кофе, какао, шай, қант, балық және теңiз өнiмдерi иеленедi. Соңғы жылдары қолдануға дайын азық-түлiк саудасының барынша тез өсуiнiң ашық үрдiсi байқалуда.
Әлемдiк нарықта көптеген азық-түлiк тауарларын сату биржаларда жүзеге асырылады, биржадан тыс саудадағы мұндай тауарлардың бағасы биржалық белгiлеулермен (бидай, жүгерi, кофе, қант, кейбiр тұқым түрлерi және т.б.) бағдарланады. Кейбiр тауарлар оларға (балық, шай, жемiс, жидек және басқалар) әлемдiк бағаны айқындайтын аукциондарда сатылады.
Жекелеген азық-түлiк тауарлары үшiн әлемдiк бағаны негiзгi импорттаушылардың немесе экспорттаушылардың импорт, немесе экспорт бағалары бiлдiредi. Мысалы, жаңғақ, кептiрiлген жидек, бал бағалары Лондон нарығында, азық-түлiк, жемiс-жидектiң кейбiр түрлерiне - Париж көтерме сауда нарығында немесе Германияның импорт бағалары бойынша айқындалады.
Азық-түлiк бағасы көптеген басқа тауарларға ұқсас түрлi сорттардың, сауда орталықтарының болуына, сондай-ақ жеткiзудiң түрлi мерзiмiне және басқаларға байланысты көптiгiмен сипатталады. Жасанды және синтетикалық алмастырушылар (бұл көбiнесе ауыл шаруашылығы шикiзатына жатады) тарапынан бәсекелестiк бағаға үлкен әсерiн тигiзедi. Осының әсерiнен баға табиғи және синтетикалық тауарлардың бағасына жақындайды, бұл ретте соңғылары жиi ретте табиғи өнiмдерге баға реттеушi болады.
Әлемдiк бағалар серпiнi елеулi дәрежеде iшкi сауда саясатына тәуелдi, себебi азық-түлiк тауарлары үшiн iшкi нарықтарды айтарлықтай қатаң тарифтiк және тарифтiк емес қорғау және өнеркәсiбi дамыған елдерде экспортты кең субсидиялау тән.
Үкiметтер бұл жағдайға көптеген тәсiлдердi пайдалана отырып, түрлi ден қояды.
Азық-түлiк тауарларына жоғары бағаларға қатысты алаңдаушылық бiрқатар елдердi, оның iшiнде Гондурас, Үндiстан, Индонезия, Молдова, Филиппин және Ресейдi бағаға бақылау белгiлеуге, тауарлардың кейбiр түрлерiн экспорттауға субсидияны және тыйым салуды енгiзуге мәжбүрледi.
Азық-түлiк, басқа да шикiзат тауарларына бағаның үлкен ауытқуына байланысты нарықтарды тұрақтандыру шаралары мемлекетаралық деңгейде қабылдануда. Экспорттаушылар және импорттаушылар қатысатын халықаралық тауар келiсiмдерi экспорттық квоталар, буферлiк қорлар және басқа да тетiктердiң көмегiмен кофе, какао, қант, бидай және басқалардың, экспорттаушы елдер қауымдастықтары - бұрыш, банан және басқалардың бағасын реттеуге тырысады.
Ресей iшкi нарықты қорғау үшiн маусымдық әкелу бажын пайдаланатынын атап өту керек, яғни отандық егiн жинау кезiнде қант қызылшасынан қант өндiрудi ынталандыру үшiн шикi қантқа кеден бажын арттырады.
Қазақстанның электр энергетикасы бөлшек сауда нарығын дамыған елдердiң нарықтарымен салыстыру басқа елдерде бiр жерде бiрнеше электрмен жабдықтаушы ұйымдардың бәсекелесетiнiң және тұрмыстық тұтынушының электр энергиясын жеткiзушiнi еркiн таңдау мүмкiндiгi болатынын, сонымен қатар Қазақстан өңiрлерiнiң көпшiлiгiнде бөлшек саудада электрмен жабдықтаумен бүкiл облыс үшiн бiр ғана кәсiпорын айналысатынын немесе нарық аудандар бойынша бөлiнгенiн көрсеттi.

4. Бағдарламаны iске асырудың мақсаттары, мiндеттерi, нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткiштерi

4.1. Бағдарламаның мақсаты
Бағдарламаның мақсаты Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту үшiн жағдайлар жасау болып табылады.

4.2. Нысаналы индикатор

4.3. Бағдарламаның мiндеттерi және нәтижелер көрсеткiштерi
Бағдарлама мақсаттарына қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттердi шешу көзделедi:
бәсекелес нарықтарды құру (нарықтарға жаңа қатысушылардың пайда болуы және кiруi үшiн қолайлы жағдайларды, сондай-ақ экономиканың негiзгi салаларында бәсекелес ортаны қалыптастыру);
бәсекелестiктi дамыту тетiктерiн жетiлдiру;
қоғамда бәсекелестiк сананы қалыптастыру.
4.4. Әрбiр мiндет бойынша (жоспарлы мәнге қол жеткiзу көзделетiн нақты кезеңдi (орта мерзiмдi немесе ұзақ мерзiмдi) көрсете отырып, бағдарлама мiндеттерiнiң шешiлу дәрежесiн сипаттайтын сандық және сапалық өлшенетiн мәндер ретiнде белгiленетiн нәтижелер көрсеткiштерi
Барлық көрсеткiштер өңiрлерде және экономиканың негiзгi салаларында бәсекелестiктi қолдау дәрежесiн бағалауға және дамытуға бағытталған.
1-мiндет. Бәсекелес нарықтарды құру (нарықтарға жаңа қатысушылардың пайда болуы және кiруi үшiн қолайлы жағдайларды, сондай-ақ экономиканың негiзгi салаларында бәсекелес ортаны қалыптастыру).
Аталған мiндеттi iске асыру шеңберiнде экономикадағы әкiмшiлiк кедергiлердi талдау, жою және азайту бойынша жүйелi жұмысты жалғастыру керек.
Монополияға қарсы орган аталған жұмысты тауар нарықтарына талдау жүргiзу арқылы жүзеге асыруды жоспарлауда, оны жүргiзу нәтижелерi бойынша уәкiлеттi орган - Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлiгiне оның iшiнде Қазақстан Республикасының заңнамасына өзгерiстер енгiзу бойынша тиiстi ұсыныстар жiберетiн болады.
Бизнес үшiн әкiмшiлiк кедергiлердi қысқарту мақсатында мәмiлелердi келiсу үшiн активтер құнының шектi мәнiн арттыра отырып, экономикалық шоғырлануға бақылау бөлiгiнде өзгерiстер енгiзу ұсынылады. Аталған өзгерiс бәсекелес ортаның жай-күйiне әсер етпейтiн, монополияға қарсы орган қарайтын мәмiлелер санын қысқартуға және үстем жағдайдың туындауы немесе күшеюi арқылы бәсекелестiктi шектеуi мүмкiн мәмiлелердi қарау сапасын арттыруға мүмкiндiк бередi.
Табиғи монополияларды реттеу жүйесiн жетiлдiру үшiн мынадай iс-шараларды iске асыру қажет:
табиғи монополия субъектiлерi қызметтерi саласынан тарапты компаниялар бәсекелестiк негiзде жүргiзуi мүмкiн жекелеген жұмыс түрлерiн бөлiп шығару;
оның iшiнде бәсекелес және табиғи - монополиялық қызмет түрлерiн жүзеге асыратын субъектiлердi бөлу арқылы табиғи монополиямен сабақтас салаларда бәсекелестiктi дамыту бойынша жұмыстарды жандандыру.
«Бәсекелестiк туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 31, 77 және 78-баптары шеңберiнде монополияға қарсы органның алдына мемлекеттiк кәсiпорындар және мемлекет қатысатын заңды тұлғалар жұмыс iстейтiн тауар нарықтарын бағытталуы нарықтық экономика жағдайында оның функцияларына тән емес мемлекеттiң бейiндi емес активтерiн ықтимал беру мәнiне зерттеу мiндетi қойылды.
Аталған жұмыс мемлекеттiк кәсiпорындар бойынша 2010 жылдың аяғына дейiн, мемлекет қатысатын АҚ және ЖШС бойынша 2011 жылдың аяғына дейiн аяқталуы тиiс.

2-мiндет. Қоғамда бәсекелестiк сананы қалыптастыру

Бәсекелестiктiң артықшылықтарын жалпылама түсiну мақсатында оны тиiмдi насихаттау қажет. Бәсекелестiктi адвокаттандыру мыналарға:
1) монополияға қарсы органның бәсекелестiк шарттарымен (қолдау немесе құру) тiкелей байланысты мәселелер туындайтын басқа да мемлекеттiк органдардың қызметi салаларындағы өзара iс-қимылына;
2) барлық мүдделi тұлғалардың (саяси шешiмдер қабылдайтын адамдарды, кәсiпкерлердi, тұтынушыларды қоса алғанда) экономикалық тиiмдiлiк және экономикалық даму тұрғысынан бәсекелестiктiң мәнiн жақсы түсiнуiн қамтамасыз етуге;
3) мемлекеттiң бәсекелестiк саясаты саласындағы теориялық және қолданбалы зерттеулерге қызығушылықты арттыруға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.

3-мiндет. Бәсекелестiктi дамыту тетiктерiн жетiлдiру

Бәсекелестiк туралы Заң нормаларын қолдану практикасы оның жекелеген нормаларын түзету мен нақтылау қажет екенiн көрсетедi.
Бiрыңғай экономикалық кеңiстiктi қалыптастыру шеңберiнде Бәсекелестiк туралы Заңның жекелеген ережелерiн Кеден Одағына қатысушы елдердiң заңнамасымен үйлестiру қажет.

4.5. Жауапты мемлекеттiк және өзге де органдар (Мақсаттарға, нысаналы индикаторларға, мiндеттерге, нәтижелер көрсеткiштерiне қол жеткiзуге жауапты мемлекеттiк және өзге де органдар)
Агенттiк адал бәсекелестiктi қолдау мақсатында тауар, оның iшiнде қаржы нарықтарының мониторинг жүйесiн есепке ала отырып, мемлекеттiк органдармен бәсекелестiк саясат мәселелерi бойынша өзара iс-қимыл тәртiбiн әзiрледi. Ведомствоаралық өзара iс-қимыл шеңберiнде мынадай iс-шараларды:
салаларда (секторларда) бәсекелестiктi дамыту жөнiнде шаралар қабылдау бойынша, кедергiлердi жою (МГМ, ККМ, АШМ, ИЖТМ, БАМ, ЭДСМ, ТМРА, ҚҚА);
тауар нарықтарына, экономикалық шоғырлануға талдау жүргiзу үшiн қажеттi ақпаратты беру бойынша (Қаржыминi, СА);
iс жүргiзу және әкiмшiлiк шараларын қабылдау бойынша (ЭСЖКА);
халықаралық ынтымақтастық мәселелерi жөнiндегi өзара iс-қимыл бойынша (СIМ);
өңiрлерде бәсекелестiктi дамыту жөнiнде шаралар қабылдау бойынша (Облыстар және Алматы, Астана қалаларының әкiмдiктерi) өткiзу көзделген.

5. Бағдарламаны iске асыру кезеңдерi

Бағдарламаны iске асыру кезеңдерi - 2010 - 2014 жылдар.

5.1. Орын алып отырған мәселелердi шешу жөнiндегi жұмыстардың негiзгi бағыттары (экономиканың негiзгi салаларын тұрақты дамытуды қамтамасыз ету жолдары және тетiктерi, қойылған мақсаттар мен мiндеттерге қол жеткiзу құралдары мен тетiктерiнiң тiзбесi)
Әлемдiк қаржы дағдарысына байланысты экономикадағы жағдай қарқынды өзгеруде. Бәсекелестiк барынша қатаң болып отыр және жаңа белгiлерге ие болуда. Нарық субъектiлерi арасында қаржы ресурстары және тауарлар мен қызметтерге сұраныстың төмендеуiн қанағаттандыру үшiн күрес шиеленiсiп отыр.
Дағдарыс кезеңiнде маңызды мiндеттердiң бiрi шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыту шарттарын, ең алдымен қаржы ресурстарына қол жеткiзудi қамтамасыз ету, әкiмшiлiк қысымды төмендету және өнiмдi өткiзу нарығын кеңейту есебiнен сақтау болып табылады.
Дағдарыс жағдайында жаңа бизнестi ашу, кредит ресурстарын алу, мемлекеттiк органдарда рұқсат беру құжаттарын ресiмдеудiң жылдамдығы үлкен маңызға ие болады.
Әлемде мәмiле жасау, оның iшiнде қосылулар мен бiрiгулердi жүзеге асыру мерзiмiнiң айтарлықтай қысқаруы байқалатынын атап өту керек. Сарапшылардың бағалауы бойынша 2008 жылы ғана мұндай мәмiлелердi жасау ұзақтығы 2 есеге, 142-дан 80 күнге дейiн қысқартылды. Бұл ретте, көбiнесе компанияның банкроттылығы бiрiгуге балама болып табылады. Осыған байланысты, келiсудiң, артық және ұзақ рәсiмi мүлде орынсыз және шетелдiк компаниялармен салыстырғанда, қазақстандық кәсiпорындардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн төмендетуге алып келуi мүмкiн.
Мемлекеттiң қажеттiлiктерi, сондай-ақ мемлекеттiк кәсiпорындар мен табиғи монополия субъектiлерiнiң қажеттiлiктерi үшiн сатып алуды кеңейту жолымен сұранысты қолдау маңызды дағдарысқа қарсы шара болып табылады.
Дағдарыс жағдайында бәсекелестiк саясат мынадай шараларды iске асыруды көздеуi тиiс:
оның iшiнде кiру кедергiлерi анық көрсетiлген салаларда әкiмшiлiк кедергiлердi азайту жолымен нарыққа кiру шығындарын айтарлықтай төмендету қажет;
бақылау, оның iшiнде монополияға қарсы бақылауды жүзеге асыру кезiнде нарық субъектiлерiнiң iс-әрекеттерiн бақылаудан мемлекеттiк органдардың iс-әрекеттерiн неғұрлым мұқият бақылау жағына назар аудару;
Агенттiкпен алдын ала келiсiлуге жататын мәмiлелер саны қысқартылуы тиiс;
мемлекеттiк тапсырыстарды, мемлекеттiк кәсiпорындар мен табиғи монополиялардың тапсырыстарын, оның iшiнде тапсырыстарды электрондық аукциондарда орналастыру практикасын кеңейту арқылы орналастырудың тиiмдi, барынша қол жетiмдi және ашық конкурстық жүйесiн қалыптастыру талап етiледi.
Бәсекелес ортаның даму деңгейiн және жай-күйi салаға немесе нарыққа байланысты өзгередi, бұл саланың жұмыс iстеу, тарихы және даму кезеңi, бағалық жағдайы, оның өзгеруi және көптеген басқа маңызды факторлармен байланысты. Бұл жекелеген салаларда бәсекелестiктi дамытудың арнайы шараларын әзiрлеудi талап етедi.
Салаларды таңдау оның экономика үшiн тұтастай алғанда маңыздылығына (iшкi жалпы өнiмге жарна үлесi, тауарлардың үлкен құн тiзбесiнiң қатарына кiруi, басқа салалар үшiн инфрақұрылымдық сипат), сондай-ақ бәсекелес ортамен байланысты ағымдағы проблемалардың өзектiлiгiне негiзделедi.
Салалардың тiзбесi толық емес және Бағдарламаны iске асырылуына қарай, оның iшiнде монополияға қарсы заңнаманы қолдану практикасы және нарықтарды тұрақты талдау негiзiнде, сондай-ақ уәкiлеттi мемлекеттiк органдар, жергiлiктi атқарушы органдар ұсыныстарының негiзiнде түзетiледi. Сондай-ақ тиiстi салаларда бәсекелестiктi дамыту бойынша ұсынылған шаралар нақтыланып, жетiлдiрiледi.
Салаларды жан-жақты дамытудың маңызын ескере келе, Бәсекелестiктi дамыту бағдарламасында ҮИИДМБ басым салаларының тауар нарықтарына аталған нарықтарда жаңа қатысушылардың пайда болуы үшiн қажеттi (қолайлы) жағдайлар жасау, шоғырлану деңгейiн төмендету, әкiмшiлiк кедергiлердi қысқарту жөнiнде шаралар әзiрлеу мақсатында бәсекелестiктiң жай-күйiн зерделеу мәнiне талдау жүргiзу көзделедi.
Жергiлiктi атқарушы органдар нысаналы көрсеткiш ретiнде бәсекелестiктi дамыту көрсеткiштерiн өз қызметiнiң негiзгi нәтижелерi туралы баяндамаларға енгiзуi қажет.
Бәсекелестiктi адвокаттандыру жұмыстарын жандандыру монополияға қарсы заңнаманы бұзушылықтар санын қысқартуға, монополияға қарсы саясаттың тиiмдiлiгiн арттыруға, бәсекелестiктi адвокаттандыру субъектiсi ретiнде монополияға қарсы орган жұмыстарының негiзгi бағыттары мен нәтижелерi туралы халықтың және бизнес-ортаның хабардар болуына алып келедi.
Агенттiк қызметiнiң ашықтығын арттыру, оның iшiнде БАҚ-пен жұмысты жандандыру жөнiндегi негiзгi iс-шаралар баспасөз-конференциялар және брифингтер өткiзу, Агенттiк сайтын, оның iшiнде мемлекеттiк және ағылшын тiлдерiнде жылжыту және толықтыру болып табылады.
Баспасөз-релиздердi, жарияланымдарды және басқа да ақпараттық материалдарды әзiрлеуде неғұрлым сапалы тәсiл мақсатында ақпаратты Агенттiк сайтында орналастыру үшiн дайындау өлшемдерiн (талаптарын) әзiрлеу жоспарлануда.
Бәсекелестiктi адвокаттандырудың маңызды аспектiсi «Бәсекелестiк саясатты дамыту және қорғау орталығы» АҚ-мен бiрлесiп, оның iшiнде «Бәсекелестiк туралы» Қазақстан Республикасының Заңына түсiндiрмелерi бар монополияға қарсы актiлердiң жинағы түрiнде ақпараттық материалдар, iлеспе Заң және басқаларды, сондай-ақ бейне-роликтер әзiрлеп, басып шығару болып табылады.
Мемлекеттiк органдар, бизнес-орта өкiлдерi үшiн салалық бағыттылықты есепке ала отырып, монополияға қарсы саясатты түсiндiру жөнiнде оқыту семинарларын өткiзудi көздеу қажет.
Қазiргi кезде Агенттiк мамандарының күшiмен ЖОО-да бәсекелестiк құқық бойынша семинарлар мен дәрiстер өткiзу мүмкiндiгi туралы мәселе зерделенуде.
Жұртшылықпен және мемлекеттiк органдармен жұмыста Агенттiктiң орталық аппараты жанынан Қоғамдық - консультативтiк кеңес құру, ал кейiннен Агенттiктiң барлық аумақтық бөлiмшелерiнде ұқсас кеңестер құру ұсынылады. Олардың мiндетi - монополияға қарсы органның араласуын талап ететiн өзектi проблемаларды анықтау және Агенттiк пен оның аумақтық бөлiмшелерi қызметiнiң тәуелсiз сараптамалық бағасын беру. Кеңес тұрақты жұмыс iстейтiн консультативтiк-кеңесшi орган болып табылады. Оның шешiмдерi ұсынымдық сипатта болады.
Негiзгi нарықтар бойынша сараптамалық кеңестер құру бiр мезгiлде ұсынылады. Сараптамалық кеңестер құрамына нарыққа қатысушыларды, коммерциялық емес бiрлестiктер, мемлекеттi органдар өкiлдерiн енгiзудi ұсынамыз.
Мұндай практика тиiстi нарықтардағы ахуалды объективтi бағалауға мүмкiндiк бередi және Агенттiк қабылдайтын шешiмдердiң транспаренттiлiгiн арттырады. Мысалы, жарнама жөнiндегi, жосықсыз бәсекелестiк жөнiндегi, қаржы қызметтерi нарығындағы бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi, электр энергетикасы жөнiндегi, байланыс мәселелерi жөнiндегi агроөнеркәсiптiк кешен жөнiндегi сараптамалық кеңестер құру және т.б. ұсынылады.
Агенттiктiң ресми сайтында мемлекеттiк бәсекелестiк саясатты iске асыруға бағытталған бөлiм құрылады.
Агенттiктiң Интернет-ресурсында Агенттiк әзiрлеген және оның iшiнде жекелеген салаларда бәсекелестiктi дамытуға бағытталған құжаттар және құжаттардың жобалары туралы ақпаратты, Қазақстан Республикасының тұтынушылық нарықтарындағы баға конъюнктурасы туралы апта сайынғы шолулар, бәсекелестiк саясат мәселелерi бойынша iс-шаралар анонстарын жариялау жоспарланады.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының субъектiлерiмен бәсекелестiк саясат мәселелерi бойынша бейне конференциялар ұйымдастыру тиiмдi құрал болып табылады.
Мемлекеттiк органдар нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеген кезде критерийлер белгiлеу үшiн тиiстi әдiстемелiк ұсынымдар (монополияға қарсы сараптама) әзiрлеу орынды.
Бәсекелестiк саясат саласында республиканың халықаралық ынтымақтастығын дамыту iшкi нарықта бәсекелестiктi қорғауды қамтамасыз ететiн және қазақстандық экспорттаушылар мен инвесторлардың сыртқы нарыққа қол жеткiзуiне ықпал ететiн маңызды фактор болып табылады. ТМД елдерi Кеден одағы және Бiрыңғай экономикалық кеңiстiгi туралы шартқа қол қойғаннан кейiн келiсiлген ғана емес, сонымен бiрге бiрыңғай монополияға қарсы саясат жүргiзу үшiн алғышарттар құрылды. Бұл алдағы уақытта осыған ұқсас үрдiстердi бүкiл Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы шеңберiнде таратуға мүмкiндiк бередi.
Әлемдiк экономиканы жаhандандыру трансұлттық бiрiгулер санының артуымен және трансшекаралық монополистiк қызметтiң кеңеюiмен қоса жүредi.
Қазiргi уақытта көптеген монополияға қарсы органдар өздерiнiң басым мiндеттерiнiң қатарына монополияға қарсы саясат жүргiзудi ғана емес, бәсекелестiктi қорғаудың бiртектi ережелерiн қалыптастыру мiндетiн қояды, бұл бiрыңғай экономикалық кеңiстiктi құру бойынша ерекше маңызға ие болады.
Осыған байланысты бәсекелестiк саясат саласында Қазақстан Республикасының халықаралық ынтымақтастығын дамыту Қазақстанның iшкi нарығында бәсекелестiктi қорғауды қамтамасыз ететiн және қазақстандық экспорттаушылар мен инвесторлардың сыртқы нарыққа қол жеткiзуге жәрдемдесетiн маңызды фактор болып табылады.
ТМД елдерiмен ынтымақтастық шеңберiнде негiзгi мiндет келiсiлген бәсекелестiк саясат жүргiзудi және ұйым кеңiстiгiнде бәсекелестiкке қарсы практиканың жолын кесудi қамтамасыз ететiн, Достастыққа қатысушы мемлекеттердiң бәсекелестiкке қарсы ведомстволарының өзара iс-қимылының тиiмдi жүйесiн қалыптастыру болып табылады.
Бәсекелестiк саласында халықаралық ынтымақтастықты дамытуды ынталандыруға бағытталған шаралар ретiнде мыналар қажет:
монополияға қарсы органның әлемнiң бәсекелес ведомстволарының көпшiлiгiн бiрiктiретiн Халықаралық бәсеке желiсiнiң қызметiне қатысуын жандандыру, бұл бәсекелестiктi реттеудiң көп жақты ережелерiн және бәсекелестiк саясатты дамытудың өзектi проблемаларын шешу жолдарын талқылауға қатысуға мүмкiндiк бередi;
Монополияға қарсы саясат жөнiндегi мемлекетаралық кеңес шеңберiнде, оның iшiнде трансшекаралық нарықтарда монополияға қарсы заңнаманың бұзылуына бiрлесiп тергеу жүргiзу жолымен ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң монополияға қарсы органдарымен ынтымақтастықты дамыту;
Белорусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы Кеден одағы шеңберiнде бәсекелестiк қарым-қатынастарды реттеу жүйесiн құру;
донор халықаралық ұйымдармен (Дүниежүзiлiк Банк, Еуропалық Одақ, ЮСАИД, Еуропа қайта құру және даму банкi және т.б.) өзара iс-қимылдарды күшейту.
Негiзгi тауар нарықтарында бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi жалпы сипаттағы ұсыныстар:
барлық мемлекеттiк органдардың салалық бағдарламаларына бәсекелестiктi дамыту мақсаттарын және экономика салалары мен секторларын монополиясыздандыруды енгiзу;
экономика салаларын дамыту бойынша бағдарламалық құжаттарды әзiрлеген кезде бәсекелестiктi дамыту үшiн жағдай жасауды ескеру;
бизнеске және бизнес жүргiзу рәсiмдерiне әкiмшiлiк қысымды барынша қысқарту бойынша одан әрi жұмыстарды жалғастыру;
нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеген кезде бәсекелестiктi шектеуi мүмкiн нормаларды енгiзуге жол берiлмейтiнiн ескеру;
бәсекелес ортада мемлекеттiк қатысуды шектеу жөнiндегi шараларды тұрақты негiзде өткiзу;
iрiктеу қорытындылары бойынша нарық субъектiсiне мемлекеттiк көмек берудi жоспарлап отырған мемлекеттiк органдарға Бәсекелестiк туралы Заңның 35-бабына сәйкес мұндай көмек беру туралы өтiнiшхатты монополияға қарсы органға жiберудi қамтамасыз ету.
Агроөнеркәсiптiк нарықтарда бәсекелестiктi дамытуды ынталандыруға бағытталған шаралар ретiнде мынадай басым бағыттарды iске асыру қажет:
Бiрiншiден, тауар өндiрушi желiлердi, оның iшiнде құрылымдық логистикалық топтарды қайта өңдеу зауыттарын шикiзатпен қамтамасыз ету және дайын ауыл шаруашылығы өнiмiн өткiзудi ұйымдастыруды дамыту үшiн ынталандырулар жасау. Сондай-ақ халыққа ауыл шаруашылығы тауарларын оның iшiнде нарықтарда және қалалардағы «демалыс күнi» жәрмеңкелерiнде тiкелей сату практикасын кеңейту қажет.
Екiншiден, жергiлiктi атқарушы органдарға сауда қызметi объектiлерiн және агроөнеркәсiптiк кешен салуды мемлекеттiк қолдаумен қамтамасыз етуге қатысу жөнiндегi функцияларды бере отырып, «Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы» Заңға өзгерiстер енгiзу.
Үшiншiден, ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiне субсидиялар бөлу әдiснамасын жетiлдiру;
Қазiргi уақытта субсидия сомасы ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерi жер учаскелерiнiң алаңына байланысты. Бұл ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiнiң өнiм өндiру көлемiн ұлғайту мүдделiлiгiне әкеп соғады. Iс жүзiнде өндiрiлген өнiм көлемiне барабар субсидиялау практикасына көшу қажет.
жемiс-көкөнiс және азық-түлiк тауарлары бойынша (оның iшiнде маусымдылықты ескере отырып) республикалық және өңiрлiк теңгерiмдердi әзiрлеу және жүргiзу;
Мұндай теңгерiмнiң болмауы азық-түлiк тауарларына, олардың ағынына және импортқа тәуелдiлiкке қажеттiлiктiң болуы бойынша нақты көрiнiстi анықтауға мүмкiндiк бермейдi.
азық-түлiк және жемiс-көкөнiс нарықтары (жемiс қоймаларын, жылыжай, логистика салу) инфрақұрылымының болуын және қажеттiлiгiн анықтау;
жемiс-көкөнiс өнiмдерiн өндiруде тамшылатып суаруды пайдаланудың оң тәжiрибесiн енгiзудi жалғастыру;
Төртiншiден, оларға қатысты сатып алу және тауар интервенциялары жүргiзiлуi мүмкiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiн және тағам түрлерiн кеңейту.
Азық-түлiк тауарлары нарығындағы бәсекелестiктi ынталандыруға бағытталған шаралар ретiнде мыналарды жүзеге асыру қажет:
азық-түлiк өнiмiне кедендiк баж сондай-ақ ақшалай көрiнiсте әкелiнетiн тауардың салмағына немесе санына байланысты белгiленедi деп толықтыра отырып, Бiрыңғай кеден тарифiнiң шеңберiнде өзгерiстер әзiрлеу қажет.
Бұл азық-түлiк өнiмiне кедендiк құн кедендiк құннан пайызда ғана белгiленуiмен байланысты. Мұндай әдiстiң нәтижесi кедендiк төлемдердi төлеудi болдырмау мақсатында өнiмнiң кедендiк құнын қасақана төмендету болып табылуы мүмкiн.
Кеден кодексiне егер декларацияланған баға iшкi нарықта қалыптасқан бағадан айтарлықтай төмен болса, әкелiнетiн тауарлармен жасалатын мәмiле бағасы бойынша негiзгi әдiспен қатар - әкелiнетiн тауарлардың кедендiк құнын айқындаудың өзге әдiстерiн қолдану бөлiгiнде өзгерiстер әзiрлеу.
Бүгiнде Кеден кодексiнде әкелiнетiн тауарлардың кедендiк құнын айқындаудың 6 әдiсi көзделген.
Алайда, практикада тауарлардың кедендiк құнын айқындау кезiнде кедендiк құнды айқындаудың «әкелiнетiн тауарлардың мәмiле бағасы бойынша әдiс» деген негiзгi әдiсi қолданылады, себебi кодексте белгiленген өзге де түрлердi қолдану негiзгi әдiстi пайдалану мүмкiн болмаған жағдайда ғана қолданылуы мүмкiн, бұл ретте «негiзгi әдiстi пайдалану мүмкiндiгi болмаған жағдай» деп не түсiнетiн ашылмаған, бұл тауарлардың кедендiк құнын айқындаудың өзге әдiстерiн қолдану мүмкiндiгiн болдырмайды.
азық-түлiк және жемiс-көкөнiс өнiмдерiн өндiрушiлермен тiкелей жұмыс iстейтiн қазiргi заманғы көтерме-бөлшек сауда супермаркеттерiн салу жоспарын әзiрлеу;
азық-түлiк тауарларының импорты кезiнде даралықты (монополияны) алып тастай отырып, шетелдiк азық-түлiк өндiрушiлер мен отандық сауда желiлерi арасында тiкелей шарт жасасу мәселесiн пысықтау;
ретейлер мен ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерi қауымдастықтарын құруға бастамашылық ету;
отандық ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерi сауда желiлерiне кемсiтусiз қол жеткiзуi туралы үлгi ереже (меморандум) әзiрлеу;
ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерi және қызмет көрсетушi салалар бiрлестiктерiн ынталандыру үшiн жағдайлар жасау, оның iшiнде бөлшек сауда желiлерiмен тиiмдi диалог жүргiзу мақсатында кооперацияны дамыту.
Құрылыс индустриясында бәсекелестiктi дамыту мақсатында мынадай iс-шараларды iске асыру қажет.
Бiрiншiден,
жобалау және құрылыс кезiнде әкiмшiлiк кедергiлердi төмендету;
инвестициялық салық жеңiлдiктерiн беру;
цемент өндiру кәсiпорнын салу және жаңғырту үшiн құрал-жабдықтар әкелуге баждарды болдырмау арқылы аяқталмаған жаңа зауыттардың құрылысын және жұмыс iстеп тұрған кәсiпорындарды техникалық қайта жарақтандыруды жеделдету.
Екiншiден, мемлекет мұқтаждықтары үшiн, оның iшiнде мемлекеттiк бағдарламалар және табиғи монополиялардың инвестициялық бағдарламалары шеңберiнде цементке сұраныстар туралы ақпаратқа қол жеткiзудi ұйымдастыру арқылы нарықтық ақпараттық ашықтығын арттыру үшiн жағдай жасау.
Темiр жол көлiгiмен тасымалдау нарығында мыналар болу кажет;
магистральдық желiлерге және басқа да инфрақұрылым объектiлерiне кемсiтпей қол жеткiзудi қамтамасыз ету;
әдiл тариф белгiлеу мақсатында тоғыстыра субсидиялауды жою және жүктер мен жолаушыларды тасымалдау қызметтерiне тарифтер қалыптастырудың ашық саясатын қамтамасыз ету;
тиiстi ережелердi әзiрлеу арқылы вокзалдар қызметiн ұйымдастыру және темiр жол көлiгi кәсiпорындары мен вокзал иелерiнiң iс-қимылдары тәртiбiн заңнамалық бекiту;
Темiр жол көлiгi саласында бәсекелестiктi дамыту мақсатында мынадай қадамдар бәсекелестiк саясаттың басым бағыттары болып табылады.
Бiрiншiден, реформа шеңберiнде iске асырылған iс-шаралардың тиiмдiлiгiн, олардың темiр жол көлiгi саласында бәсекелестiктi дамытуға әсерiн талдау және бағалау қажет. Жүргiзiлген талдау нәтижесiн ескере отырып, темiр жол көлiгiн реформалау саласында мемлекеттiк саясатты нақтылау және өзектi ету туралы мәселенi қарастыру керек.
Екiншiден, жеке меншiк темiр жол тасымалдары нарығын дамыту үшiн жағдайлар жасау кажет. Бұл үшiн темiр жол тасымалдауларын реттейтiн нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру қажет.
Үшiншiден, темiр жол көлiгi инфрақұрылымына кемсiтусiз қол жеткiзудi қамтамасыз ету қажет.
Авиатасымалдар мен әуежай қызметтерi нарығында:
авиа компаниялардың әуежайлар мен аэронавигация қызмет көрсетулерiне кемсiтусiз қол жеткiзуiн қамтамасыз ету;
бюджетi төмен авиа тасымалдарын кеңейту үшiн жағдай жасау және iскерлiк және шағын авиацияны дамыту;
авиа компанияларды конкурстық тағайындау, сонымен қатар әрбiр маршрут бойынша екi тасымалдаушыдан кем емес, сондай-ақ авиа тасымалдаушылары үшiн тең бәсекелестiк жағдайлар жасау (оның iшiнде субсидияларды конкурстық беру жолымен);
монополияға қарсы заңнаманың талаптарын ескере отырып әуе қатынасы туралы үкiметаралық келiсiмдер жасасуды қамтамасыз ету (келiсiмдердi кемсiтудi немесе әдiлетсiз бәсекелестiк саясатын жоюға бағытталған бәсекелi нормалармен толықтыру).
Әуежай қызметтерiнiң тiзбесiн бекiту, онда техникалық қызмет көрсетуде, багажды, жүктердi және почтаны өңдеуде, перронда қызмет көрсетуде, тамақ өнiмдерiн жеткiзуде, бажсыз саудада, автотұрақтарда және т.б. бәсекелестiктi дамыту жағдайларын көздеу. Бұдан басқа, авиа компанияларға аталған салаларда өзiне-өзi қызмет көрсетудi жүзеге асыру мүмкiндiгiмен қамтамасыз ету орынды;
инвестициялық тартымдылықты қамтамасыз ету мақсатында маршруттар беру мерзiмiн ұлғайту.
Жаңа компаниялардың телекоммуникация нарығына кiруiне және бәсекелестiктi дамытуға кедергi келтiретiн тосқауылдарды жою жолдары ретiнде:
орта мерзiмдi перспективада телекоммуникация қызмет көрсетулерi нарығының экономикалық шоғырлану дәрежесiн азайту мақсатында қор нарығында «Қазақтелеком» АҚ акцияларының пакеттерiн және тiркелген, ұялы байланыс және Интернет операторларындағы қатысу үлестерiн сату iс-шараларын жалғастыру;
заңнамаға («Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiнiң (тауарларының, жұмыстарының) тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006 жылғы 14 наурыздағы № 155 қаулысы) трафиктi қосу және өткiзу құнын реттеудiң қазiргi заманғы халықаралық практикасын ескере отырып, трафиктi қосу және өткiзу қызметтерiн табиғи монополиялар аясынан реттелетiн бәсекелес ортаға шығаруға бағытталған өзгерiстер енгiзу, сондай-ақ трафикке қосу мен өткiзу құнын реттеудiң қазiргi заманғы халықаралық практикасын енгiзу;
телекоммуникация саласындағы НҚА-ға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, оның iшiнде уәкiлеттi органға байланыс операторлары үшiн трафиктi терминациялау қызметтерiне мөлшерлеменi директивтi белгiлеу құзыретiн беру арқылы жалпы пайдаланылатын телекоммуникация желiлерiне тең ашық қол жеткiзудi, сондай-ақ айқын әрi кемсiтусiз оператораралық қосылуды қамтамасыз ету;
әмбебап қызметтер көрсету моделiн реформалау. Телекоммуникацияның әмбебап қызметтерiн көрсететiн байланыс операторларын субсидиялаудың қолданыстағы тәртiбiн, жекелеген облыс, қалалық және/немесе ауылдық елдi мекен шегiнде әмбебап қызметтердi көрсету жөнiндегi балама байланыс операторларының қатысу мүмкiндiгiмен өңiрлiк деңгейде конкурс өткiзудi қамтамасыз ететiн әмбебап қызметтерге конкурс өткiзу ережелерiн қайта қарау;
2011 жылдан бастап Қазақстан Республикасының барлық операторлары абоненттерiне жергiлiктi, қалааралық және халықаралық маршруттарда, сондай-ақ роумингтегi ұялы байланыс абоненттерiне дыбыстық байланыс қызметтерiн көрсету кезiнде тарифтеудiң секундтық қадамына көшудi жүзеге асыру жөнiндегi шараларды қабылдау;
Телекоммуникация саласындағы тиiстi НҚА-ға сервис желiлерi пункттерiн (сөйлесу пункттерi) құрайтын шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң қызметiн реттеу бөлiгiнде өзгерiстер енгiзу;
жаңа конвергенттiк қызметтердiң аппараты ұғымының негiзiнде, оның iшiнде трафик транзитi, трафиктi бастау және терминациялау қызметтерiн бөлiп шығара отырып, телекоммуникация қызметтерiнiң жаңа тiзiлiмiн (сыныптауышын) қалыптастыру және әзiрлеу.
Мұнай өнiмдерi нарығындағы ахуалды жақсарту мақсатында:
қазақстандық нарықтың қажеттiлiгiн қамтамасыз ететiн тиiстi бағдарламаны (МӨЗ-дердi дамытудың 2009 - 2015 жылдарға арналған кешендi жоспары) iске асыру шеңберiнде отандық мұнайды қайта өңдеу үшiн отандық МӨЗ-дi қайта жарақтандыруды қамтамасыз ету;
қазақстандық мұнайды толлингтiк операциялар схемасы бойынша Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасының МӨЗ-дерiнде қайта өңдеудiң орындылығы туралы мәселенi қарау;
Көмiр нарығындағы ахуалды жақсарту мақсатында көмiр өткiзу нарығындағы делдалдарды заңнамалық түрде алып тастауды ұсынамыз.
Республиканың оңтүстiк және солтүстiк өңiрлерiне көмiр тасымалдау мәселелерiн шешу үшiн көмiр тасымалдауға арналған жартылай вагондарды өндiру туралы мәселенi қарастыру қажет.
Газ нарығындағы ахуалды жақсарту мақсатында мынаны ұсынамыз.
аталған тауар нарығындағы газға бағаны негiзсiз өсiретiн делдалдарды алып тастауды заңнамалық деңгейде көздеу;
газ тұтынушылардың өндiрушiлердiң монополиялық өнiмдерiне тең қолжетiмдiгiн қамтамасыз ету;
батыс өңiрден елдiң газ тапшы өңiрлерiне газ тасымалдауды жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн газ-көлiк саласының инфрақұрылымын дамыту.
Электр энергиясы нарығы субъектiлерiнiң қызметiн тәртiпке келтiру мақсатында қолданыстағы заңнамаға мынаны қамтамасыз ететiн өзгерiстер енгiзу қажет:
«Электр энергетикасы туралы» Заңның нормаларына сәйкес олардың арасында электр энергиясын өткiзуге тыйым салынған электр энергетикасы нарық субъектiлерi арасында мәмiле жасау мүмкiндiгiн алып тастау;
«энергиямен жабдықтау мақсатында электр энергиясын сатып алу» қызмет түрi бойынша (қуаты авариялық iстен шыққан жағдайды қоспағанда) энергия өндiрушi ұйым сататын көлемдi оның өзi шығаратын шегiнде шектеу;
электр энергиясын өз өндiру көлемiнен тыс сатуды жүзеге асыратын энергия өндiрушi ұйымдардың жауапкершiлiк шараларын айқындау.
Қаржы саласында:
қызметiн микрокредиттеу саласында жүзеге асыратын ұйымдарға капиталдау және олардың «кепiлсiз кредиттеу» бағыты бойынша жұмыстарын айқындау бойынша талаптарды арттыру бөлiгiнде әдiстердi қайта қарау;
бөлшек тұтынушыларға қаржы қызметтерiн көрсететiн мекемелер үшiн ең төменгi бiлiктiлiк талаптарды белгiлеу;
тұтынушылардың құқығын қорғау бойынша қолданыстағы тетiктi институционалдық күшейту талап етiледi, оның iшiнде тұтынушылар мен қаржы ұйымдары арасындағы дауларды тиiмдi шешу үшiн дербес тәуелсiз мекеме қажет (Қаржы қызметтерi нарығындағы тұтынушылардың құқығын қорғау жөнiндегi комиссия);
банк операциялары мен қызметтерiнiң аутсорсингiн реттеу мүмкiндiгiн қарау;
аралық және төрелiк соттың қатысуымен қолданыстағы татуласу жүйесiн және тұтынушылардың құқығын қорғауды ұйымдастыру жүйесiн күшейтудi көздейтiн баламаның орындылығы туралы мәселенi қарау;
төлем қызметтерiн жеткiзушi ұйымдарда басқару қызметтерiн көрсету сапасы стандарттарының ең төменгi деңгейiн қамтамасыз ету;
үлгi шарты ұғымын енгiзу мәселесiн қарау, онда қаржы ұйымдары мен клиенттердiң қарым-қатынасын айқындайтын базалық шарттар көрсетiлуi тиiс;
барлық кластар және сақтандыру түрлерi бөлiнiсiнде сақтандыру бойынша бiрыңғай деректер базасын қалыптастыру арқылы тұтынушыларға сақтандыру қызметтерiн көрсетудi реттеудi жақсарту;
мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының қызметiн зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету бөлiгiнде жүргiзу үшiн реттеу сапасын және жауапкершiлiктi күшейту.
Мыналар арқылы тұтынушылардың сенiмiн арттыру үшiн қорғауды қаржы қызметтерi нарығындағы тұтынушылардың құқығын күшейту қажет:
1) ақпаратты ашу тәртiбiнiң қолданыстағы жүйесiне қарағанда, қаржы қызметтерi туралы тұтынушылар ақпаратын анық және қарапайым, сонымен қатар толық болуы үшiн ашу тәртiбiн жақсарту; тұтынушы үшiн қолжетiмдi тiлде басты шартты қысқаша мазмұндай отырып, «қаржы қызметтерiнiң паспортын» енгiзу ұсынылады;
2) тұтынушылардың дауларды реттеу үшiн шараларды қолдануының қаржылық қол жетiмдiлiгiн, тиiмдiлiгiн және қарапайымдылығын қамтамасыз ету;
3) үй шаруашылығы үшiн бiлiм беру қаржы бағдарламаларының (ұйымдастырылған да, ұйымдастырылмаған да) сапасын жақсарту;
4) өнiмдi (кепiл затын) сату және берешектi өндiрiп алу кезiнде жосықсыз практикаға және терiс пайдалануға тыйым салу;
5) бағалы қағаздар мен инвестициялық қорларды қоспағанда, тұтынушыларға ұсынылатын барлық қаржы қызметтерiне қатысты ойлау мерзiмiн белгiлеу;
6) қаржы ұйымдарына клиенттерге кредиттердi күштеп таңуына тыйым салу және оларды қаржы қызметтерiн байланыстыру және пакеттеу практикасынан бас тартуға шақыру;
7) кәсiби қауымдастықтар iскерлiк практика кодекстерiн әзiрлеуi қажет, онда бөлшек клиенттермен адал және анық қарым-қатынастарға кепiлдiк беру үшiн ең аз рәсiмдердi қамтамасыз етуге басты назар аударылады.
Банктерге ең қысқа мерзiмде төлеуге немесе есептеуге жататын пайыздық ставкаға, сондай-ақ ақылға сыйымды мерзiмде басқа пайыздық емес төлемдерге қатысты өзгерiстер күшiне енген күнге дейiн клиенттерге кез келген өзгерiстер туралы жазбаша түрде хабарлауға қатысты нормативтiк талапты көздеудi ұсынамыз.
Кәсiпкерлiк қызметке мемлекеттiк қатысуды қысқарту
Мемлекеттiк кәсiпорындар қызметiн тәртiпке келтiру, сондай-ақ мемлекеттiң кәсiпкерлiк қызметке қатысуын оңтайландыру жөнiндегi кешендi шаралар ретiнде мыналар ұсынылады:
мемлекеттiк сатып алу саласындағы заңнамаға мемлекеттiк органдардың қызметтердi өздерiне ведомстволық бағынысты кәсiпорындардан бiр көзден сатып алуына мүмкiндiк беретiн нормалардың күшiн жою бөлiгiнде өзгерiстер енгiзу;
мемлекеттiк меншiктi тиiмсiз пайдалануға жол бермеу мақсатында мемлекеттiк кәсiпорындардың, мемлекет қатысатын АҚ ЖШС-лардың компания қызметiнiң қаржылық нәтижелерi үшiн жауапкершiлiгiн заңнамалық деңгейде көздеу;
мемлекеттiң немесе заңды тұлғалардың үлесiн 51%-ға дейiн қысқарта отырып, акцияларының (үлестерiнiң) 50%-дан астамы мемлекетке тиесiлi заңды тұлғаларды (ЖШС, АҚ) және олармен аффилиирленген тұлғаларды өткiзу (жекешелендiру) бағдарламасын әзiрлеу;
Осы шараларды жүзеге асыру мемлекеттiк кәсiпорындардың қызметiн тәртiпке келтiруге, қызметтiң бейiндi емес түрлерiн бәсекелес ортаға беру және экономикаға мемлекеттiң қатысуын азайту туралы Мемлекет басшысының тапсырмасын орындауға мүмкiндiк бередi.

5.2. Бизнес өкiлдерiмен керi байланыс жүйесi
Бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi ұсынылатын мемлекеттiк шаралардың сапасы мен тиiмдiлiгi көбiнесе бизнес өкiлдерiнiң аталған бағдарламаны iске асыруға мүдделiлiгiне байланысты.
Осыдан мемлекет қабылдайтын шаралар, олардың тиiмдiлiгi, тұтынушылыққа баламалығы жөнiндегi кәсiпкерлердiң пiкiрiн есепке алу, сондай-ақ бағдарламаны iске асыру барысында туындайтын проблемалар бойынша уақтылы түзету iс-қимылдарын қабылдау үшiн бизнес өкiлдерiмен керi байланысты қамтамасыз ету шаралары қабылданатын болады.
Бизнес өкiлдерiмен керi байланысты қамтамасыз ету үшiн мынадай шаралар қабылданады:
Агенттiк сайтында жүйелi өңделетiн, барлық мүдделi тараптардың өтiнiштерi үшiн онлайн-портал ашылады;
саланы дамыту проблемалары мен перспективаларына зерделейтiн және олар бойынша шешiмдер әзiрлейтiн конференциялар, салалық жұмыс топтарының кездесулерi мен отырыстары тұрақты негiзде өткiзiлетiн болады;
Агенттiк қызметкерлерi бағдарламаға әлеуеттi және қазiргi қатысушылармен тiкелей, телефон және электрондық почта арқылы байланысады;
бизнес және билiк өкiлдерiнiң қатысуымен саланы дамыту проблемалары мен перспективаларына арналған телевизиялық бағдарламалар тұрақты негiзде өткiзiледi;
бизнес өкiлдерi Агенттiк почтасына салаларды дамыту проблемаларымен, ұсыныстарымен және перспективаларды пайымдауымен хат жiбере алады.
Монополияға қарсы орган кәсiпкерлермен тығыз iс-қимыл жасайды, себебi ұлттық бәсекеге қабiлеттiк деңгейiн бағалау көбiнесе бизнес-қоғамдастық өкiлдерiнiң пiкiрiне байланысты болады.
Дүниежүзiлiк экономикалық форумның Ғаламдық бәсекеге қабiлеттiлiк рейтингiнде көрсетiлген бағалау нәтижелерi бәсекелестiк дамудың үрдiстерiн көрсетедi, бұл ұлттық монополияға қарсы саясатты түзетуге көмектеседi.

6. Қажеттi ресурстар және қаржыландыру көздерi

2011-2014 жылдары Бағдарламаны iске асыруға республикалық бюджет қаражаты бағытталатын болады.
Республикалық бюджет есебiнен қаржыландырудың жиынтық көлемi 132,7 млн. теңгенi құрайды, оның iшiнде:
Бiлiктi кадр ресурстарымен қамтамасыз етуге шығындар көлемi 28,8 млн. теңгенi;
дамытуға шығындар көлемi 103,9 млн. теңгенi құрайды;
Жылдар бойынша жалпы бөлу:
2011 жылға - 69,7 млн. теңге;
2012 жылға - 43,0 млн. теңге;
2013 жылға - 10,0 млн. теңге;
2014 жылға - 10,0 млн. теңге.

7. Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту жөнiндегi
2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламаны iске асыру
жөнiндегi iс-шаралар жоспары

Ескерту. 7-бөлiмге өзгерту енгiзiлдi - ҚР Үкiметiнiң 2010.12.29 № 1443, 2011.02.15 N 138 Қаулыларымен.

Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

ЭСЖКА - Қазақстан Республикасы Экономикалық
қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес агенттiгi (қаржы полициясы)
БҚА - Қазақстан Республикасы Бәсекелестiктi қорғау
агенттiгi (Монополияға қарсы агенттiк)
ТМРА - Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды
реттеу агенттiгi
СА - Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгi
ҚҚА - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгi
СIМ - Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi
ИЖТМ - Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа
технологиялар министрлiгi
МГМ - Қазақстан Республикасы Мұнай және газ министрлiгi
БАМ - Қазақстан Республикасы Байланыс және ақпарат
министрлiгi
АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлiгi
ККМ - Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация
министрлiгi
ЭДСМ - Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және
сауда министрлiгi
Әдiлетминi - Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi
Қаржыминi - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi
АҚ - акционерлiк қоғам
MM - мемлекеттiк мекеме
ЖШС - жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк
«ҚТЖ» ҰК» АҚ - «Қазақстан темiр жолы» ұлттық компаниясы»
акционерлiк қоғамы
«Даму» КДМ» АҚ - «Даму» кәсiпкерлiктi дамыту қоры» акционерлiк
қоғамы
«ҚазАгро» АҚ - «ҚазАгро» ұлттық басқарушы холдингi» акдионерлiк
қоғамы
ЖЖМ - жанар-жағармай материалы
МЭЕҰ - мұнай экспорттаушы елдер ұйымы
ТМД - Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ЭБҰ - энергия берушi ұйымдар
ЭЖҰ - энергиямен жабдықтаушы ұйымдар
ВАК - ведомствоаралық комиссия
МСМК - Монополияға қарсы саясат жөнiндегi мемлекетаралық
кеңес
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
ХБЖ - Халықаралық бәсеке желiсi
НҚА - нормативтiк құқықтық акт